Söguleg skáldsaga um spánsku veikina

Urðarmáni er ný skáldsaga eftir Ara Jóhannesson, rithöfund og lækni. Ari hlaut Bókmenntaverðlaun Tómasar Guðmundssonar árið 2007 fyrir ljóðabókina Öskudagar og árið 2014 sendi hann frá sér skáldsöguna Lífsmörk.

Urðarmáni gerist árið 1918 þegar spánska veikin geisar í Reykjavík. „Hugmyndin að bókinni er fjögurra ára gömul. Ég hafði nýlokið við að lesa Mánastein eftir Sjón og langaði að vita meira um spánsku veikina sem ég vissi ekki mikið um þótt ég sé læknir. Í framhaldi kviknaði löngun til að gera henni skil í skáldverki,“ segir Ari. „Þetta er því söguleg skáldsaga. Hún er þannig byggð upp að ég byrja með tilteknar sviðsmyndir og þær ásamt klippum úr dagblöðum þjóna þeim tilgangi að lesandinn fái tilfinningu fyrir stað og tíma.“

Jón Trausti á sögusviðinu

Spurður um helstu persónur sögunnar segir Ari: „Í þessum sviðsmyndum og sögunni sjálfri koma nokkrir einstaklingar fyrir, þar á meðal læknar, til dæmis Þórður Thoroddsen sem var elstur starfandi lækna í Reykjavík á þessum tíma og lýsti spánsku veikinni mjög nákvæmlega í grein sem hann skrifaði seinna.

Þarna er einnig Þórður Sveinsson sem var yfirlæknir á Kleppi en var sóttur til þess að gegna yfirlæknisstöðu í bráðabirgðasjúkrahúsi í Miðbæjarbarnaskólanum og beitti þar vatnslækningum sem hann gerði líka á Kleppi en þær voru mjög umdeildar, ekki síst meðal lækna. Þarna er Jón Rósenkranz læknir sem gegnir hlutverki sögumanns gegnum „dagbókar“-færslur. Gísli Sveinsson sýslumaður kemur nokkuð við sögu en hann greip til þess ráðs að loka umferð við Jökulsá á Sólheimasandi og svipað var gert á Holtavörðuheiði þannig að Norðurland, Austurland og Skaftafellssýslur og svæði þar fyrir austan sluppu nær alveg við veikina. Þarna er líka Jón Trausti, langvinsælasti rithöfundur þjóðarinnar á sínum tíma en mörgum gleymdur í dag.“

Dramatískt uppgjör

Aðalsöguhetjur bókarinnar eru tvær, Arngrímur og Ketilríður, báðar skáldaðar þótt Arngrímur eigi sér ákveðna fyrirmynd.

„Arngrímur Sigurðsson er í sögunni landlæknir Íslendinga. Hann er fjölgáfaður forystumaður en í honum eru brotalamir, annars væri hann ekki mjög áhugaverður,“ segir Ari.

„Það er ekkert launungarmál að ég byggi persónu hans mjög á Guðmundi Björnssyni sem var landlæknir Íslendinga á þessum tíma. Guðmundur var mikill atorku- og málafylgjumaður. Hann sat í bæjarstjórn og seinna á Alþingi og beitti sér fyrir byggingu holdsveikraspítalans í Gufunesi og Vífilsstaða og seinna Landspítalans. Hann var síðast en kannski einna síst ljóðskáld og orti undir höfundarnafninu Gestur og það hafa lifað lög með textum eftir hann. Það þótti hins vegar undrum sæta að hann, þessi mikli forystumaður, skyldi ekki hafa frumkvæði að viðbrögðum við veikinni, hann gerði ekki neitt og hlaut ámæli fyrir. Þetta fær töluvert pláss í skáldsögu minni og ég reyni að útskýra aðgerðarleysi landlæknis.

Kvensöguhetjan er ung kona með fortíð, sem Ketilríður heitir, kölluð Katla. Hún er langömmubarn Vatns­enda-Rósu og líkt og þessi fræga formóðir hennar þá kann hún ýmislegt fyrir sér í fæðingarhjálp. Hún kann reyndar ýmislegt fleira. Leiðir hennar og Arngríms landlæknis liggja reglulega saman og því lýkur með tiltölulega dramatísku uppgjöri. Ketilríður var ekki til heldur er hún skáldskapur minn. Þrátt fyrir að um margt sé byggt á heimildum þá er þetta jú skáldsaga.“

Næsti heimsfaraldur

Upphafskafli sögunnar og lokakaflinn gerast árið 2020.

„Meginfrásögnin hvílir á milli þessara stuttu upphafs- og lokakafla. Þeim er ekki síst ætlað að minna okkur á að það er ekki spurning hvort heldur hvenær næsti heimsfaraldur af inflúensu verður og það er ljóst að hann verður verulega mannskæður,“ segir Ari og bætir við:

„Burtséð frá söguþræðinum sjálfum þá eru þarna ýmsir hlutir sem tala inn í okkar samtíma. Þarna er þessi klassíska erkitýpa, hetja sem verður skúrkur og fjallað er um átök hefðbundinna lækninga og alþýðulækninga, rótgróna stéttaskiptingu, viðbrögð við drepsótt, fíknir og sérgæsku gegn samhyggju.“