Hvað ertu tilbúin/n að greiða fyrir æru þína? Elfa Ýr Gylfadóttir skrifar 3. september 2020 10:30 Netið og samfélagsmiðlar hafa haft miklar breytingar í för með sér fyrir samfélagið allt og þróun lýðræðislegrar umræðu. Þrátt fyrir að netinu fylgi margar jákvæðar breytingar getur umfjöllun og ummæli um einstaklinga verið óvægin. Með tilkomu stafrænna miðla hafa því vaknað spurningar um hvernig hægt sé að tryggja friðhelgi einkalífs. Einnig eru dæmi um að einstaklingar hafi orðið fyrir flóði ærumeiðandi ummæla sem hafa valdið þeim miklum skaða og dregið úr trúverðugleika þeirra. Af þessum ástæðum hafa grannríki okkar á Norðurlöndum markað sér nýja stefnu með það að markmiði að tryggja betur mannhelgi og refsivernd sem er ætlað að fanga ólík mál. Í stafrænum heimi verður sífellt erfiðara að vita hver stendur að baki ærumeiðingum á netinu eða hver ræðst gegn friðhelgi manna. Upplýsingar fást oft ekki um það hverjir standa að baki vefsíðum, auk þess sem notkun falskra notendareikninga á samfélagsmiðlum og yrkja (e. bots) hefur færst í vöxt. Í Danmörku og Svíþjóð felst stefnumótunin á þessu sviði í því að reyna að tryggja friðhelgi og æruvernd almennings á tímum stafrænna miðla og finna jafnvægi milli þessara réttinda og tjáningarfrelsis. Ærumeiðandi falsfréttir færast í aukana Dreifing falsfrétta hefur aukist umtalsvert og einstaklingar hafa orðið fyrir ærumeiðingum, oft af hálfu nafnlausra aðila. Viðamiklar tækni- og samfélagsbreytingar kalla því á heildarstefnumótun hér á landi. Það er mikil áskorun að breyta gildandi lögum því varasamt er að refsa fólki fyrir skoðanir og ummæli. En á sama tíma þarf að gæta að friðhelgi einkalífs og æruvernd og tryggja að fyrir hendi séu fullnægjandi úrræði til þess að vernda blaða- og fréttamenn, uppljóstrara og aðra einstaklinga í samfélaginu. Á Norðurlöndunum er talið mikilvægt að bregðast við þeim alvarlegu tilvikum þar sem brot varða ekki einungis einstaklinginn sjálfan heldur samfélagið í heild. Verndin snýr þá ekki síður að því að tryggja stoðir frjálslynds lýðræðis sem stjórnskipun okkar byggir á. Með talsverðri einföldun má segja að á Norðurlöndunum sé talið nauðsynlegt að fyrir hendi séu refsiákvæði vegna meiðyrða í alvarlegri tilvikum, m.a. brota sem eiga sér stað á stafrænum miðlum. Á Norðurlöndum eru dæmi þess að blaða- og fréttamenn hafi sætt ofsóknum, brotið sé með alvarlegum hætti gegn friðhelgi þeirra, reynt að sverta mannorð þeirra og rýra starfsheiður þeirra og trúverðugleika. Hefur þetta kerfisbundið verið gert til að þagga niður í óþægilegri umfjöllun. Í leiðara Fréttablaðsins í gær var fjallað um að dómsmálaráðherra hefði á síðasta þingi lagt fram frumvarp um nýja löggjöf um æruvernd þar sem lagt væri til að ákvæði um meiðyrði yrðu færð úr refsirétti í einkarétt. Bent var á að fjölmiðlanefnd hefði lagst gegn frumvarpinu í umsögn sinni um málið og sagt að „nefndin virðist trúa því að hér á landi verði menn einhvern tíma sóttir til saka fyrir rógsherferðir gegn blaðamönnum“. Sagt var að afstaða fjölmiðlanefndar til frumvarpsins væri áhugaverð „en ekki í neinu samræmi við íslenskan veruleika“. Að reynsla íslenskra blaðamanna sýni að þeim sé mikilvægara að hafa sannleikann sér til varnar en lögreglu, fjölmiðlanefndir, stéttarfélag blaðamanna eða jafnvel eigin vinnuveitendur. Fjölmörg dómsmál hér á landi á undanförnum árum gegn blaða- og fréttamönnum sýna að meiðyrðaákvæðum hefur verið beitt gegn blaðamönnum sem eru að sinna mikilvægu upplýsinga- og lýðræðishlutverki í samfélaginu. Það er að sjálfsögðu grafalvarlegt þegar málsóknir eða hótanir um málsókn verða til þess að ekki sé fjallað um samfélagsleg mikilvæg mál eða blaðamenn veigra sér við því að fjalla um tiltekin mál. Rannsóknarheimildir lögreglu nauðsynlegar til að upplýsa brot Í umsögn fjölmiðlanefndar um frumvarp dómsmálaráðherra gerði nefndin alls ekki lítið úr þessum dómsmálum. Þar var einfaldlega bent á að vegna tækniþróunar og tilkomu samfélagsmiðla yrði að vera unnt að fanga alvarlegustu málin sem tengjast æru og friðhelgi og varða ekki bara viðkomandi einstakling heldur samfélagslega hagsmuni. Lausn málsins fælist því ekki í því að afnema refsiákvæði um meiðyrði heldur að skoða löggjöfina með heildstæðum hætti. Rétt væri að líta til þeirrar stefnumótunar og aðgerða sem lögð væri til grundvallar á Norðurlöndunum. Einnig var bent á að í frumvarpinu væri ekki tekið tillit til þess að stundum væri alls ekki ljóst hver eða hverjir stæðu að baki ummælum og myndbirtingum á stafrænum miðlum og jafnvel eingöngu hægt að upplýsa um slíkt með þeim rannsóknarheimildum sem lögregla býr yfir. Þá væri heldur ekki litið til þess hvað útbreiðsla á netinu gæti verið hröð og hvaða áhrif það gæti haft á líf einstaklinga sem verða fyrir flóðbylgju slíkra ummæla. Kostnaður af einkamálum ekki greiddur af ríkinu Fjölmiðlanefnd benti einnig á að það væri óheppilegt að rannsókn á því hver raunverulega stæði að baki ærumeiðingum á netinu væri ávallt á ábyrgð og kostnað þess sem verður fyrir þeim. Lögreglurannsókn kæmi þá heldur ekki til greina þar sem æra viðkomandi einstaklinga nyti ekki lengur refsiverndar. Þá benti nefndin á að breytingarnar gætu haft alvarlegar afleiðingar fyrir rannsóknarblaðamennsku. Erfitt gæti reynst fyrir blaðamenn að verja sig ef fjársterkir hagsmunaaðilar eða erlend stjórnvöld réðust gegn friðhelgi þeirra og æru til að draga úr trúverðugleika þeirra þegar þeir eru að upplýsa um samfélagslega mikilvæg mál. Yrði frumvarpið að lögum bæri þolandi einn kostnaðinn af málssókn til verndar æru sinni og friðhelgi, alveg óháð alvarleika málsins og þeirra samfélagslegu hagsmuna sem væru í húfi. Í norrænu tillögunum er gerð tilraun til að fanga þennan nýja veruleika sem við búum við. Spyrja má hvaða rök standa til þess að fara aðra leið í þessum efnum en þau ríki, sem við helst berum okkur saman við, hafa lagt til að farin verði að undangenginni ítarlegri yfirlegu og rannsóknum. Það gæti haft skaðleg samfélagsleg áhrif að nema úr gildi lagaákvæði án þess að búið sé að meta þörfina á nýjum ákvæðum sem er ætlað að verja æru og friðhelgi fólks í stafrænum heimi. Ljóst er að æruvernd og brot á friðhelgi einkalífs fólks eru ekki alltaf einkamál þeirra sem fyrir þeim verða á tímum stigvaxandi upplýsingaóreiðu og ofsókna á hendur blaðamönnum, eins og dæmin sýna. Höfundur er framkvæmdastjóri fjölmiðlanefndar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Elfa Ýr Gylfadóttir Fjölmiðlar Mest lesið Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir Skoðun Deyr mjólkurkýrin ef eigandi hennar fær eitt viðbótar mjólkurglas? Þórður Snær Júlíusson Skoðun Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir Skoðun Aðför að landsbyggðinni – og tilraun til að slá ryki í augu almennings Ingibjörg Isaksen Skoðun „Þessu er alltaf lofað fyrir kosningar en alltaf svikið“ Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Ég virði þig og þín mörk, virðir þú mig og mín mörk ? Rakel Linda Kristjánsdóttir Skoðun Að standa við stóru orðin Guðmundur Ari Sigurjónsson Skoðun Falsfréttastjóri RÚV dýpkar holuna sína Einar Steingrímsson Skoðun Liðveisla fyrir öll Atli Már Haraldsson Skoðun Fækkum kennurum um 90% Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Vorbókaleysingar Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Er þetta í alvöru umdeild skoðun fámenns hóps? Snorri Másson skrifar Skoðun Liðveisla fyrir öll Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir skrifar Skoðun Að standa við stóru orðin Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Aðför að landsbyggðinni – og tilraun til að slá ryki í augu almennings Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Deyr mjólkurkýrin ef eigandi hennar fær eitt viðbótar mjólkurglas? Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir skrifar Skoðun Ég virði þig og þín mörk, virðir þú mig og mín mörk ? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun „Þessu er alltaf lofað fyrir kosningar en alltaf svikið“ Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þjóðaröryggi að vera aðildarríki að Evrópusambandinu Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Fullvalda utan sambandsríkja Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar - Salómonsdómur, lög og ólög Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Sjálfstæðir grunnskólar í hættu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Borgaralegur vígbúnaður Dr. Bjarni Már Magnússon skrifar Skoðun Áskoranir og tækni í heilbrigðisþjónustu Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Ósunginn óður til doktorsnema Styrmir Hallsson skrifar Skoðun Frjáls umræða ekki lengur leyfð í USA – Skoðanafrelsi í hættu – Amerískt Gestapo í uppsiglingu? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Tannhjól í mulningsvél? Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Fækkum kennurum um 90% Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Uppsagnarbréf til góða fólksins Daníel Freyr Jónsson skrifar Skoðun Kristni og íslam: Samfélag sem hvílir á skilningi Skúli S. Ólafsson skrifar Skoðun Hugtakastríðið mikla Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Ólafur Helgi Marteinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar Skoðun Vilji til að rjúfa kyrrstöðu í húsnæðiskreppunni Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Þegar barn óttast önnur börn Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Falsfréttastjóri RÚV dýpkar holuna sína Einar Steingrímsson skrifar Sjá meira
Netið og samfélagsmiðlar hafa haft miklar breytingar í för með sér fyrir samfélagið allt og þróun lýðræðislegrar umræðu. Þrátt fyrir að netinu fylgi margar jákvæðar breytingar getur umfjöllun og ummæli um einstaklinga verið óvægin. Með tilkomu stafrænna miðla hafa því vaknað spurningar um hvernig hægt sé að tryggja friðhelgi einkalífs. Einnig eru dæmi um að einstaklingar hafi orðið fyrir flóði ærumeiðandi ummæla sem hafa valdið þeim miklum skaða og dregið úr trúverðugleika þeirra. Af þessum ástæðum hafa grannríki okkar á Norðurlöndum markað sér nýja stefnu með það að markmiði að tryggja betur mannhelgi og refsivernd sem er ætlað að fanga ólík mál. Í stafrænum heimi verður sífellt erfiðara að vita hver stendur að baki ærumeiðingum á netinu eða hver ræðst gegn friðhelgi manna. Upplýsingar fást oft ekki um það hverjir standa að baki vefsíðum, auk þess sem notkun falskra notendareikninga á samfélagsmiðlum og yrkja (e. bots) hefur færst í vöxt. Í Danmörku og Svíþjóð felst stefnumótunin á þessu sviði í því að reyna að tryggja friðhelgi og æruvernd almennings á tímum stafrænna miðla og finna jafnvægi milli þessara réttinda og tjáningarfrelsis. Ærumeiðandi falsfréttir færast í aukana Dreifing falsfrétta hefur aukist umtalsvert og einstaklingar hafa orðið fyrir ærumeiðingum, oft af hálfu nafnlausra aðila. Viðamiklar tækni- og samfélagsbreytingar kalla því á heildarstefnumótun hér á landi. Það er mikil áskorun að breyta gildandi lögum því varasamt er að refsa fólki fyrir skoðanir og ummæli. En á sama tíma þarf að gæta að friðhelgi einkalífs og æruvernd og tryggja að fyrir hendi séu fullnægjandi úrræði til þess að vernda blaða- og fréttamenn, uppljóstrara og aðra einstaklinga í samfélaginu. Á Norðurlöndunum er talið mikilvægt að bregðast við þeim alvarlegu tilvikum þar sem brot varða ekki einungis einstaklinginn sjálfan heldur samfélagið í heild. Verndin snýr þá ekki síður að því að tryggja stoðir frjálslynds lýðræðis sem stjórnskipun okkar byggir á. Með talsverðri einföldun má segja að á Norðurlöndunum sé talið nauðsynlegt að fyrir hendi séu refsiákvæði vegna meiðyrða í alvarlegri tilvikum, m.a. brota sem eiga sér stað á stafrænum miðlum. Á Norðurlöndum eru dæmi þess að blaða- og fréttamenn hafi sætt ofsóknum, brotið sé með alvarlegum hætti gegn friðhelgi þeirra, reynt að sverta mannorð þeirra og rýra starfsheiður þeirra og trúverðugleika. Hefur þetta kerfisbundið verið gert til að þagga niður í óþægilegri umfjöllun. Í leiðara Fréttablaðsins í gær var fjallað um að dómsmálaráðherra hefði á síðasta þingi lagt fram frumvarp um nýja löggjöf um æruvernd þar sem lagt væri til að ákvæði um meiðyrði yrðu færð úr refsirétti í einkarétt. Bent var á að fjölmiðlanefnd hefði lagst gegn frumvarpinu í umsögn sinni um málið og sagt að „nefndin virðist trúa því að hér á landi verði menn einhvern tíma sóttir til saka fyrir rógsherferðir gegn blaðamönnum“. Sagt var að afstaða fjölmiðlanefndar til frumvarpsins væri áhugaverð „en ekki í neinu samræmi við íslenskan veruleika“. Að reynsla íslenskra blaðamanna sýni að þeim sé mikilvægara að hafa sannleikann sér til varnar en lögreglu, fjölmiðlanefndir, stéttarfélag blaðamanna eða jafnvel eigin vinnuveitendur. Fjölmörg dómsmál hér á landi á undanförnum árum gegn blaða- og fréttamönnum sýna að meiðyrðaákvæðum hefur verið beitt gegn blaðamönnum sem eru að sinna mikilvægu upplýsinga- og lýðræðishlutverki í samfélaginu. Það er að sjálfsögðu grafalvarlegt þegar málsóknir eða hótanir um málsókn verða til þess að ekki sé fjallað um samfélagsleg mikilvæg mál eða blaðamenn veigra sér við því að fjalla um tiltekin mál. Rannsóknarheimildir lögreglu nauðsynlegar til að upplýsa brot Í umsögn fjölmiðlanefndar um frumvarp dómsmálaráðherra gerði nefndin alls ekki lítið úr þessum dómsmálum. Þar var einfaldlega bent á að vegna tækniþróunar og tilkomu samfélagsmiðla yrði að vera unnt að fanga alvarlegustu málin sem tengjast æru og friðhelgi og varða ekki bara viðkomandi einstakling heldur samfélagslega hagsmuni. Lausn málsins fælist því ekki í því að afnema refsiákvæði um meiðyrði heldur að skoða löggjöfina með heildstæðum hætti. Rétt væri að líta til þeirrar stefnumótunar og aðgerða sem lögð væri til grundvallar á Norðurlöndunum. Einnig var bent á að í frumvarpinu væri ekki tekið tillit til þess að stundum væri alls ekki ljóst hver eða hverjir stæðu að baki ummælum og myndbirtingum á stafrænum miðlum og jafnvel eingöngu hægt að upplýsa um slíkt með þeim rannsóknarheimildum sem lögregla býr yfir. Þá væri heldur ekki litið til þess hvað útbreiðsla á netinu gæti verið hröð og hvaða áhrif það gæti haft á líf einstaklinga sem verða fyrir flóðbylgju slíkra ummæla. Kostnaður af einkamálum ekki greiddur af ríkinu Fjölmiðlanefnd benti einnig á að það væri óheppilegt að rannsókn á því hver raunverulega stæði að baki ærumeiðingum á netinu væri ávallt á ábyrgð og kostnað þess sem verður fyrir þeim. Lögreglurannsókn kæmi þá heldur ekki til greina þar sem æra viðkomandi einstaklinga nyti ekki lengur refsiverndar. Þá benti nefndin á að breytingarnar gætu haft alvarlegar afleiðingar fyrir rannsóknarblaðamennsku. Erfitt gæti reynst fyrir blaðamenn að verja sig ef fjársterkir hagsmunaaðilar eða erlend stjórnvöld réðust gegn friðhelgi þeirra og æru til að draga úr trúverðugleika þeirra þegar þeir eru að upplýsa um samfélagslega mikilvæg mál. Yrði frumvarpið að lögum bæri þolandi einn kostnaðinn af málssókn til verndar æru sinni og friðhelgi, alveg óháð alvarleika málsins og þeirra samfélagslegu hagsmuna sem væru í húfi. Í norrænu tillögunum er gerð tilraun til að fanga þennan nýja veruleika sem við búum við. Spyrja má hvaða rök standa til þess að fara aðra leið í þessum efnum en þau ríki, sem við helst berum okkur saman við, hafa lagt til að farin verði að undangenginni ítarlegri yfirlegu og rannsóknum. Það gæti haft skaðleg samfélagsleg áhrif að nema úr gildi lagaákvæði án þess að búið sé að meta þörfina á nýjum ákvæðum sem er ætlað að verja æru og friðhelgi fólks í stafrænum heimi. Ljóst er að æruvernd og brot á friðhelgi einkalífs fólks eru ekki alltaf einkamál þeirra sem fyrir þeim verða á tímum stigvaxandi upplýsingaóreiðu og ofsókna á hendur blaðamönnum, eins og dæmin sýna. Höfundur er framkvæmdastjóri fjölmiðlanefndar.
Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir Skoðun
Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir Skoðun
Skoðun Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir skrifar
Skoðun Aðför að landsbyggðinni – og tilraun til að slá ryki í augu almennings Ingibjörg Isaksen skrifar
Skoðun Deyr mjólkurkýrin ef eigandi hennar fær eitt viðbótar mjólkurglas? Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir skrifar
Skoðun Frjáls umræða ekki lengur leyfð í USA – Skoðanafrelsi í hættu – Amerískt Gestapo í uppsiglingu? Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar
Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir Skoðun
Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir Skoðun