Ekkert stoltur af ís­bjarnar­drápinu

Hann hafði sem barn brennandi áhuga á landkönnuðum, pólförum og öðrum ævintýragörpum, drakk í sig bókmenntir um inúíta og lifnaðarhætti þeirra. Sem unglingur vann hann við hreindýrasmölun hjá Sömum í Noregi, lærði hreindýrarækt í Svíþjóð, útskrifaðist sem búfræðingur og kenndi síðar hreindýrarækt í Alaska. Við hittum Stefán um daginn þar sem hann er staddur á Íslandi um þessar mundir og byrjuðum á að spyrja hann hvernig allt þetta Grænlands ævintýri hófst hjá honum á sínum tíma.

„Ég byrjaði að fara þangað sem svona bakpokaferðamaður þegar ég var fimmtán ára gamall. Þarna var ég búinn að lesa mikið um landkönnuði og annað og hetjur mínar voru þeir sem voru búnir að ferðast í óbyggðum. Nærtækast fyrir mig að komast í slíkt var að fara til Grænlands,“ segir Stefán.

Stefán fór fimmtán ára gamall og það í leyfisleysi móður sinnar. Hann skrifaði henni kveðjubréf og keypti sér farmiða til Narsaq á Grænlandi. Bréfið setti hann ofan í skúffu móður sinnar og greyið konan hafði ekki hugmynd um hvar drengurinn var fyrr enn hún fann bréfið nokkrum dögum seinna eftir að hafa leitað af syninum um allt í mikilli angist og kvíða.

Fjörutíu ár aftur í tímann

„Það var sett leit í gang og svo fann lögreglan mig viku seinna og sendi mig heim,“ segir Stefán og hlær.

Stefán segir Grænland hafa tekið miklum breytingum síðan hann koma þangað fyrst sem fimmtán ára unglingur. Þá voru yfirleitt selrif hangandi utan á öllum húsum þar sem fólk var að þurrka sér kjöt til matar, hafísinn var mikið fastur við land og veiðimenn fóru út á ísinn til að veiða sel. Nú gerist það æ sjaldnar að ísinn sé fastur við land. Í dag er Grænland víðast hvar hratt á leiðinni inn í nútímann en fyrst þegar Stefán kom þangað voru þar til að mynda fáir skólar og lítið við að vera fyrir unga fólkið. Þá var líka öll almenn vitneskja Grænlendinga um umheiminn fyrst og fremst í gegnum Danmörk. Allt samfélagið var mjög litað af því að Kaupmannahöfn væri það eina sem til væri fyrir utan landsteinana.

„Skýrasta dæmið var í þrjú þúsund manna bæ þar sem flestöll húsin voru með kamar inni í húsinu og úrgangurinn fór í fötu. Það var ekki til vantsklósett eins og við þekkjum það. Þegar þú kemur til Grænlands á þessum tíma ferðu fjörutíu, fimmtíu ár aftur í tímann.“

Um ástæðu þess að Stefán leiddist sjálfur út í hreindýrarækt segist hann í fyrsta lagi hafa verið mikið alinn upp við hefðbundin íslenskan búskap. Amma hans og hafi voru sauðfjárbændur sem voru einnig með kýr og aðrar skepnur og hann var mikið hjá þeim sem drengur á sumrin. Það hafi kveikt áhuga hans á sveitastörfum og svo þegar hann fór að hugsa sér hvað hann vildi raunverulega verða þegar hann yrði stór gerði hann sér grein fyrir því að hann væri best geymdur úti í guðs grænni náttúrunni.

„Fyrst hafði ég hugsað mér að gerast nautabóndi og vera með nautahjörð. Svo fór maður að skoða á hvaða stað á heimskringlunni maður býr en þetta var leiðin fyrir mig til þess að geta verið út í náttúrunni. Sennilega hafði ég rétt fyrir mér því í dag vilja allir vera úti í náttúrunni.“

Stefán skoðaði bæði Kanada og Alaska og Norðurlöndin þegar hann var að ákveða hvar hann ætlaði gerast hreindýrabóndi. Hann stundaði sjómennsku á þessum árum en var á sama tíma alltaf með hugann við beitarlöndin sem hann hafði kynnst sem ungur bakpokaferðalangur á Grænlandi. Hann segir að hin norræna taug hafi alltaf verið mjög rík í honum sem varð svo á endanum til þess að hann valdi sér Grænland sem vettvang síns ævistarfs. En áður en það gerðist réði hann sig á norskan rækjutogara sem líka var útbúinn á selveiðar. Það segir Stefán að hafi verið mikið ævintýri.

Björninn hræddist Stefán

„Þetta var rétt áður en Greenpeace stöðvaði selveiðar á þeim forsendum að þær væru ómannúðlegar. Norðmenn voru með leyfi til þess að veiða sel í Hvítahafinu og við veiddum óheyrilegt magn. Ég vil ekki segja hversu marga, en mjög marga.“

Á þessum tíma var mikið um að náttúruverndarsamtökin Greenpeace sýndu skelfilegar upptökur af ómannúðlegu seladrápi en Stefán segir að það hafi verið upptökur frá Kanada þar sem menn hafi hreinlega ekki kunnað til verka. Allir selirnir sem hann veiddi hefðu verið teknir með byssu og það hafi verið gert með eins mannúðlegum hætti og menn gátu. En Stefán á líka sögu af því þegar hann í eitt skipti veiddi ísbjörn, en það var fyrir einum 35 árum síðan þegar hann var á sínu öðru ári á Grænlandi.

„Ég bara mætti dýrinu fyrir tilviljun og hugsaði, ok það er best að veiða hann. Svo elti ég greyið og skaut hann. Ég myndi segja ef menn fá veiðiskjálfta eða þannig, þá er þetta það mesta. En í dag er ég ekki stoltur af þessum gerningi og hefði frekar vilja taka mynd af honum. Hann var hræddur við mig og var að reyna fela sig.“

Stefán Hrafn hefur á árum sínum í Grænlandi nokkrum sinnum lent í kröppum dansi við móður náttúru. Slysin hafa verið nokkur sem hefðu geta farið miklu verr. Eitt sinn brotlenti hann á þyrlu sem gjör eyðilagðist en hann náði með einhverjum hætti að labba sjálfur lifandi úr brakinu. Í annað skiptið lenti hann svo í lífsháska þegar hann hafði farið í bátsferð með félaga sínum yfir einn fjörðinn þar í landi en báturinn varð vélarvana skömmu áður en mikið óveður skall á og endaði það með skelfilegum ósköpum. Báturinn steytti á skeri og fór á endanum í kaf. Stefán hafnaði í sjónum en komst þó við illan leik í land en þurfti svo að ganga langa leið í nístandi frosti til að komast inn í skála þar sem hann náði loks að hlýja sér og þurrka föt. Stefán segir samt að þetta hafi í raun verið í eina skiptið sem hann komst í raunverulegan lífsháska. Hann hafi nefnilega yfirleitt nokkuð góða stjórn á aðstæðum sínum.

„Þetta er í eina skipti sem ég hafði ekki stjórn á umhverfi mínu. Ég hafði ekki stjórn hvað báturinn var góður, hvað vélin var góð og þarna var ég 21 árs og eftir það fór ég ekki í nein verkefni án þess að vita allt um farartækin sem ég var á.“

Stefán lenti eitt sinn í því að þurfa bjarga félaga sínum upp úr ísilögðu vatni. Það var atvik sem Stefán er í raun enn að súpa seyðið af því hann slasaðist illa í baki í björgunaraðgerðinni og hefur ekki náð sér síðan. Þá hafði hann farið með nokkuð óreyndum manni í vélsleðaferð en þeir höfðu lagt af stað nokkuð seint þegar byrjað var að dimma og aðstæður ekki hinar bestu. Stefán keyrði á undan og allt gekk vel í fyrstu þangað til þeir komu að svæði þar sem ár höfðu flætt yfir bakka sína og klaka hafði fryst yfir. Stefán stoppaði sleðann sinn og reyndi að gefa félaganum merki en allt kom fyrir ekki og sá keyrði bara á fullu stími út í ísilagt vatnið. Sleðinn fór á bólakaf með allar vistirnar sem þeir höfðu meðferðis.

„Ég varð að labba þarna út og aftengja dráttarsleðann og draga hann út. Og taka á öllu sem ég átti til, og bjarga vélsleðanum líka. Það var eiginlega ekkert gagn af hinum, ég veit eiginlega ekki af hverju, hann var bara stopp. Um nóttina verkjaði mig rosalega í bakinu og ég meiddist þarna á baki fyrir lífstíð.“

Stefán segist ekki sjá eftir neinu, hann lítur stoltur til baka yfir ævistarf sitt á Grænlandi og segist enn njóta þess í botn að sinna hreindýrunum þó að skrokkurinn á honum leyfi honum ekki að jafn virka þátttöku í því og áður. Hann hefur á seinni árum farið meira út í ferðamannabúskap og fær mikla ánægju úr því að fara með stórborgarbúa út í villta náttúruna. Hann segir þó að komið hafi tímar þar sem hann hafi fundið til einmanaleika, saknað þess að vera í samfélagi við fólk sem skilji hann til hlítar og geti rætt við hann um málefni á breiðum grundvelli.