VII. Að­förin að Ólafi Jóhannes­syni

Þegar fréttir bárust af gæsluvarðhaldsvist klúbbmannsins Magnúsar Leópoldssonar nokkrum dögum eftir handtöku hans þann 26. janúar árið 1976, reið mikill jarðskjálfti yfir á sviði stjórnmálanna og þjóðfélagsumræðu. Hver fyrirsögnin á fætur annarri toppaði þá fyrri og hélt þetta áfram út allan febrúar mánuð þess árs og var hvergi nærri lokið. Dagblöð þess tíma varpa ljósi á þá miklu dramatík, spennuþrungna hasar og dauðans alvöru í kjölfar þess að alvarlegar ásakanar um spillingu Ólafs Jóhannessonar í gegnum Klúbbinn höfðu nú fengið byr undir báða vængi. Margra ára getgátur höfðu nú loks fengið þungavigtar vægi sem blákaldur veruleiki og á nýjan og ennþá alvarlegri hátt með bein tengsl í morðmál.

Umfjöllun dagblaðanna um Klúbbmálið var af öllum toga, spíramálið auðvitað tengdist, skattrannsóknin og svo þessi dularfullu mannshvörf sem voru allt í einu kominn á fullt flug og Ólafur Jóhannesson auðvitað annálaður erindreki klúbbmanna í bak og fyrir. Handtaka næsta klúbbmanns, Sigurbjörns Eiríkssonar, þann 10. febrúar þyngdi vægi orðræðunnar enn frekar. Af öðru fréttnæmu þennan mánuðinn má nefna yfirvofandi verkfall og svo var Ísland í miðju þorskastríði, því þriðja hvorki meira né minna og alveg að fara slíta stjórnmálasambandi við Bretland.

Þann 2. febrúar árið 1976 var sjónvarpað frá þingsal Alþingis. Útsendingin heyrði til algjörra undantekninga en sjónvarpsútsendingar frá Alþingi tíðkuðust ekki á þeim tíma. Andrúmsloftið var þrungið spennu þegar Sighvatur Björgvinsson, þingmaður Alþýðuflokks, gerði að umtalsefni, utan dagskrár, afskipti Ólafs Jóhannessonar að málefnum tengdum Klúbbnum, skemmtistaðnum umtalaða. Það má segja að þarna hafi sjálft loka einvígið í hádramatískum leikþætti farið fram; eftir margra ára upphrópanir, staðhæfingar og getgátur um hvort Ólafur Jóhannesson væri að ganga erinda meints glæpagengis Klúbbsins. Hægt er að sjá hluta sjónvarpsútsendingarinnar af utan dagskrá umræðunni hér:

Undanfari þessarar atlögu gegn Ólafi Jóhannessyni, sjónvarpað frá þingsal og til þjóðar, kom í tilefni beinskeyttra greinarskrifa Vilmundar Gylfasonar í Vísi sem nefndist „Er hægt að þegja öllu lengur?“ sem var birt í dagblaðinu Vísi vegna nýlegrar handtöku og gæsluvarðhaldsvistar klúbbmanns í morðmáli. Vilmundur rekur klúbbmálið allt frá 1972 m.t.t. þess sem átti að gera störf Ólafs í ráðherrastóli tortryggileg. Þá rakti Vilmundur hvort Ólafur hefði t.d. haft óeðlileg afskipti af frumrannsókn Geirfinns Einarssonar með því að hafa beitt gerræðisvaldi síns ráðuneytis á þann hátt að klúbbmenn væru ekki rannsakaðir. Vilmundi tókst töluvert betur að skerpa á málstaðnum og álitaefnunum í skrifum sínum en Sighvati tókst í ræðustóli Alþingis daginn eftir. En tilefnið var Ólafi þungbært, klúbbmaður sat í gæsluvarðhaldi, í morðrannsókn Geirfinns Einarssonar. Rannsókn sem Ólafur hafði áður verið ásakaður um að hafa skipt sér af til verndar klúbbmanna. Þannig spurði Vilmundur: „Er hægt að þegja öllu lengur?“ um þá meintu stórspillingu Ólafs Jóhannessonar. Ólafur átti eftir að svara kokhraustur fyrir sig, bæði í þingsal 2. febrúar 1976, en einnig með margvíslegum greinarskrifum mánuðinn og mánuði á eftir. Sighvatur Björgvinsson vísaði í ræðu sinni á Alþingi þann 2. febrúar m.a. til Hallvarðs Einvarðssonar og rannsóknarmanna, sem má álykta að hafi verið þeir Haukur Guðmundsson og Kristján Pétursson. Lét Ólafur þau frægu orð falla, í útvarpi 1. febrúar þessa árs, varðandi þá sem veittust að honum með Klúbbmálinu: „Mafía er hún og mafía skal hún heita“. Slík orð endurtók hann í þingsal 2. febrúar í svari sínu eftir langan málflutning Sighvats en Ólafur hóf mál sitt á þeim orðum eftir ávarp til forseta: „Þingheimur hefur nú lifað hátíðlega stund, einkanlega þegar síðustu orðin voru sögð og mælt í þeim tón sem verið væri að lesa húslestur, að réttsýni og samviska þessa háttvirta - vesalings - þingmanns, Sighvats Björgvinssonar, hefði leitt hann hér upp í pontuna til þess að endurtaka og flytja inn í sali Alþingis rógskrif Vísis.“ Ummæli Ólafs um „mafíuna“ á eftir sér, áttu svo eftir að vera dæmd ómerk en Ólafur hafði ekki einungis mælt þau orð í friðhelgum ræðustól Alþingis. Vísis ritstjórarnir eða stjórn Reykjaprents stefndu Ólafi vegna þeirra ummæla og fengu kröfu sína viðurkennda fyrir dómi, í útivistarmáli. Dómsmálaráðherrann tók til engra varna í réttarhöldum þar sem honum var stefnt fyrir meiðyrði gagnvart svokallaðri Vísis-mafíu.

Jarðskjálftahrina þessi gegn Ólafi, vegna meintrar spillingar í þágu Klúbbsins, má rekja til fundarins sem Kristján Pétursson (Kiddi P.). boðaði til um haustið árið 1972 í tollgæsluhúsinu, eins og rakið var í III. grein. En í framhaldinu kom skattrannsókn á hendur Klúbbnum til sögunnar sem raungerðist ekki í formi ákæru fyrr en nú, akkúrat á þessum tímapunkti, í lok febrúar árið 1976. Hallvarður Einvarðsson hafði umráð yfir málefnum Klúbbsins fyrir embætti ríkissaksóknara, skattrannsókn hafði eitthvað farið milli embætta innan kerfisins, eða hvernig sem það svo sem var leit ákæran loks dagsins ljós þarna í lok febrúar eða byrjun mars árið 1976. Ákæran var birt þeim klúbbmönnum, þá sitjandi í gæsluvarðhaldi og áttu að vera grunaðir um aðild að Geirfinnsmálinu og umfjöllun dagblaðanna lét ekki á sér standa.

Afskipti Ólafs af skattrannsókn Klúbbsins voru þau að Ólafur, sem dómsmálaráðherra, taldi ekki lögreglustjóra hafa lagaheimild fyrir lokun skemmtistaðarins árið 1972, en Klúbbmenn höfðu kvartað yfir þeirri ákvörðun lögreglustjórans til dómsmálaráðuneytis. Hallvarður taldi hins vegar lögreglustjóra vera heimilt að svipta Klúbbinn vínveitingaleyfi við upphaf þessarar skattrannsóknar og var sú gagnrýni hans gegn Ólafi gerð opinber skil, eins og nánar var rakið í III. grein. Svo gerðu Alþýðuflokksmenn að sérstöku umtalsefni ummæli Hauks Guðmundssonar rannsóknarlögreglumanns. Haukur ásakaði dómsmálaráðuneyti Ólafs Jóhannessonar um að hafa beitt sér gegn rannsókn á mögulegri aðild klúbbmanna að hvarfi Geirfinns Einarssonar. Þannig var mál með vexti að gífurlega fyrirferðarmikil sögusögn gekk manna á milli þegar frumrannsókn Geirfinns Einarssonar fór fram um að klúbbmenn væru tengdir því hvarfi á einhvern hátt. Þá töldu klúbbmenn svo hart að sér vegið og að einhverju leyti væri það til komið vegna rannsóknarinnar í Keflavík. Þeir kvörtuðu til dómsmálaráðuneytisins sem að þess sögn sendi kvörtun klúbbmanna áfram til rannsóknarmanna og hvort þeir vildu svara bréfi þeirra eða gera athugasemdir við. Haukur hélt því svo fram að með þessu bréfi og raunar öðrum óskrásettum samskiptum, hefði Hauki átt að vera gert af dómsmálaráðuneytinu, að rannsaka ekki klúbbmenn. Haukur hélt því fram að hann hefði verið stoppaður af Ólafi við að rannsaka klúbbmenn.

Hart var vegið að Ólafi í febrúar mánuði árið 1976. Fáir komu Ólafi til varnar, nema auðvitað Tíminn, dagblað og málgagn Framsóknarflokksins. Ólafur hafði orð á því í ræðu sinni á Alþingi þann 2. febrúar að honum fannst furðulegt að samstarfsflokkur hans í ríkisstjórn væri að taka þátt í þessu: „Það er svo annað mál, sem ég ætla ekki að orðlengja um hér, að auðvitað hafa oft verið úfar með Framsfl. og Sjálfstfl. Framsóknarforustumenn hafa oft fengið kaldar kveðjur í blöðum sjálfstæðismanna, og það hefur sjálfsagt verið gagnkvæmt. Það mætti rifja ýmis tilvik upp af því tagi — allt frá Kleppi og út í eyjar. Ég ætla að sleppa því núna, en ég hef það allt geymt og það fyrnist ekki. En það var allt í lagi. Þá börðust þessir flokkar hvor á móti öðrum. En nú er þetta málgagn, Vísir, gefið út af sjálfstæðismönnum, samstarfsmönnum Framsfl., og þá ræðst það á mig með rógskrifum æ ofan í æ. Sumir mundu kalla það rýtingsstungu í bakið. Það vill nú svo vel til, að ég er þannig skapaður að ég hef breitt bak og þykkt, svo að rýtingurinn gengur ekki í gegn og ég mun standa þetta af mér.“

Eina undantekningin á þagnarbindindi Sjálfstæðismanna þegar pólitíski jarðskjálftinn til höfuðs Ólafs reið yfir var Gunnar Thoroddsen. Kannski hinn sjálfstæðasti sjálfstæðismaður þess tíma. Gunnar taldi ósæmilega vegið að Ólafi og þorði að hafa á því orð á opinberum vettvangi og sagði sig úr stjórn Reykjaprents. Ólafur spurði við það tilefni með tilvísun í þekkta sögu hinnar heilögu ritningar, haft eftir honum í Tímanum: „ [Og] hvar eru hinir níu?“ Morgunblaðið hafði verið með nokkuð hófstilltari umfjöllun á sínum síðum um hin meintu glæpaverk Ólafs Jóhannessonar en Alþýðublaðið og Vísir. Daginn eftir atlögu Sighvats að Ólafi í þingsal Alþingis, þann 3. febrúar, gerði þó Morgunblaðið málflutningi þeirra beggja rækileg skil. Þá útleggur Morgunblaðið í forystugrein sinni, leiðara, að „aðalatriði þessa máls“ hafi verið það að Ólafur Jóhannesson hefði með ræðu sinni á Alþingi daginn áður lagt „heiður sinn að veði fyrir því, að engin fjárhagsleg tengsl væru milli Klúbbsins og Framsóknarflokksins – og meðan annað kemur ekki í ljós verða menn að taka slíka yfirlýsingu góða og gild[a]“. Næstu dagar snúast um það á síðum dagblaðanna að skoða hvort fjárhagslegtengsl væru milli Framsóknar og Klúbbsins – sem voru vissulega til staðar. Tíminn, málgagn Framsóknar gerir það upp að Klúbburinn væri að leigja húsnæðið sitt af húsfélagi Framsóknarflokksins og segist birta alla reikninga. Alþýðublaðið slær því upp á forsíðu næsta dag með fyrirsögninni: „Framsókn játar fjármálatengsl – Ólafur staðinn að ósannindum“.

Spennan og þrýstingurinn gegn Ólafi heldur áfram. Þá eru hugmyndir með að rannsaka Ólaf og bæði Ólafur hvattur til að slíta stjórnarsamstarfinu eða þá Sjálfstæðisflokkurinn hvattur til að slíta stjórnarsamstarfi með Ólafi. Úr því verður þó ekki. Breski aðstoðarutanríkisráðherrann, Roy Hattersley,sagði varðandi fiskveiðideilu Íslendinga og Breta, að áður en hægt væri að leysa hana þyrfti að jafna mikinn ágreining sem væri í íslensku ríkisstjórninni. Morgunblaðið hafði eftir honum þann 21. febrúar sem og svar Ólafs um að Hattersley væri nú nær að huga að sinni eigin ríkisstjórn. Vantrauststillaga á ríkisstjórnina var felld, Ólafur sat ennþá í skjóli ráðuneytis síns þrátt fyrir ævintýralega og þunga atlögu á sviði stjórnmála og í þjóðfélagsumræðunni.

Af erlendum og innlendum hjáleigubúskap

„Hvað er með ásum?

Hvað er með álfum?

Gnýr allur Jötunheimur,

æsir eru á þingi,

stynja dvergar

fyr steindurum,

veggbergs vísir.

Vituð ér enn eða hvað?“

Tíminn tekur til varna fyrir Ólaf og vísar í óeðlileg innlend og möguleg erlend áhrif, á gang mála í þessari atlögu gegn Ólafi Jóhannessyni. Taldi Tíminn að ómaklega væri vegið að Ólafi með óeðlilegum hætti og væri orsök þess mögulega erlendir hagsmunir. Þá byrjar Tíminn að birta fréttar sem fjalla t.d. um leyniþjónustumenn bandaríkjanna, erlendar fréttar, komið var upp um njósnara leyniþjónustu Bandaríkjanna hér og þar um heiminn allan víst og var allt slíkt talið sérstaklega fréttnæmt að mati dagblaðsins Tímans á þessum tímapunkti. Svo fóru spjót að beinast að mönnum hérlendis sem grunur var uppi um að tengdust erlendum hagsmunum. Mönnum eins og Kristjáni Péturssyni – sem Ólafur hafði vísað til sem „kauða“ í þingræðu sinni sem eflaust hefði ýmislegt á samviskunni. Birtist slíkt umtal íalls kyns formi í dagblöðum þess tíma, aðallega Tímans. Kristján svaraði fyrir sig og neitaði að vera „útsendari CIA“ í Dagblaðinu þann 10. febrúar. Alþýðublaðið hæddist að slíkum „sefasýkisskrifum“ í dagblaði Tímans undir handleiðslu Þórarins Þórarinssonar, hins skarpskyggna ritstjóra - allt tal um að CIA standi á bak við skrif blaðamanna eða heimildarmanna þeirra gegn Ólafi Jóhannessyni væri af og frá. Þetta var á tímum kaldastríðsins og ekki talið óeðlilegt að velta fyrir sér slíkum pælingum.

Svo var mikið að gerast í fiskveiðideilu Íslands og Breta á sama tíma og Ísland slítur stjórnmálasambandi við Breta vegna hennarr. Íslenski ritari sendiráðuneytisins í London hafði orð á því að áhyggjur manna þar ytra náðu til þess hvort Ísland yrði áfram í NATÓ eða þá hvernig Ísland myndi beita sér á þeim vettvangi. Ólafur Jóhannesson hafði, þrátt fyrir samstarf við Sjálfstæðisflokkinn í ríkisstjórn, tögl og hagldir á landhelgismálinu enda í verkahring síns ráðuneytis, dómsmálaráðuneytisins. Þá fór Framsókn sömuleiðis með utanríkisráðuneytið, með Einar Ágústsson sem ráðherra. Sú stefna hafði orðið ofan á í ríkisstjórn að beita sér hart gegn Bretlandi í fiskveiðideilu okkar við Breta, sem var á algjörum suðupunkti.

Þá er umfjöllun norrænna fjölmiðla um landhelgismálið gerð skil í íslenskum dagblöðum. Morgunblaðið hefur eftir Aftenposten að stjórnmálaslit Íslands og Bretlands séu áfall fyrir pólitíska samvinnu í Atlandshagsbandalaginu. Erlendis var ótti manna bundinn við að óvíst væri með stöðu Íslands í NATÓ miðað við gang mála í fiskveiðideilunni. En þetta var ekki í fyrsta sinn sem Ólafur háði þorskastríð þar sem óttast var um hið mikilvæga hernaðarsambandið við Ísland.

Breskir þjóðaröryggishagsmunir

Þann 25. júní árið 1973 báðu íslensk stjórnvöld, í tíð vinstristjórnar Ólafs Jóhannessonar, Norður-Atlantshafsráðið formlega um að endurskoða varnarsamninginn við bandaríkin skv. sjöttu grein samningsins sem var fyrsta skrefið í uppsagnarferlinu. Í kjölfarið skjalfesti nefnd (e. Chiefs of Staff Committee) á vegum varnarmálaráðuneytis Bretlands mikilvægi varnarhagsmuna síns lands - sem eru reifaðir fram og til baka - af NATÓ mannvirkjum og starfsemi á Íslandi. Var það gert í skjali skráða á fyrrnefnda nefnd og dagsett 5. júlí árið 1973 en skjalið átti að mynda grundvöll fyrir greinargerð til ráðherra þar í landi.

Í skjalinu er rakið að landfræðileg staðsetning Bretlands miðað við legu Íslands og með sovéska ógn í huga frá norðri og norðvestri frá Bretlandi, geri það að verkum að Bretland er í einkar viðkvæmri stöðu ef varnir NATÓ veikjast á Íslandi. Ísland þjóni raunar sérstöku varnarhlutverki fyrir Bretland með varnarmannvirkjum sínum og starfsemi. Það er svo allt saman rakið gaumgæfilega í liðunum a-h með titlana:

“a. air defense, b. maritime surveillance, c. intelligence, d. Staging, e. Diversion, f. Logistics, g. communications and navigational aids, h. Personnel “

Niðurstaðan nefndarinnar sem rakin er í skjalinu er aðallega á þá leið að Ísland sé gífurlega mikilvægt (e. of major strategic importance) ekki bara fyrir NATÓ með legu landsins fyrir GIUK-hliðið svokallaða heldur fyrir beina þjóðaröryggis hagsmuni Bretlands. Einhverjar varúðarráðstafanir gætu hjálpað með einstök atriði en heilt yfir væri skaðinn óafturkræfur hvað varðar vissar hernaðarlegar varnir fyrir Bretland, ef þátttaka Íslands í NATÓ myndi líða fyrir lok.

Viðhorf Bandaríkjanna til íslenskrar stjórnmálaþróunar

Allt frá því að vinstri stjórn Ólafs Jóhannessonar var mynduð árið 1971 (og setti í ríkisstjórnarsáttmálann að herstöðin skyldi fara burt í áföngum) ríkti mikill pólitískur titringur með herstöðina. Bandarísk blöð lýstu ástandinu sem neyðarástandi. Íslenskir stjórnmálamenn sögðu ráðamönnum hið vestra að hafa ekki áhyggjur, slík áform myndu aldrei raungerast en orðalagið væri bara nauðsynlegt til þess að mynda starfhæfa ríkisstjórn. Sáluhjálp okkar manna kom þó ekki í veg fyrir að bandarísk stjórnvöld gerðu sínar ráðstafanir. Frederick „Mr. Fix-it“ Irving, var gerður að sendiherra hérlendis árið 1972 með það að markmiði að „bjarga herðstöðinni“ (e. „save the base“) sama ár og Kiddi P. hélt klúbbmannafundinn frækna í tollgæsluhúsinu. Þá komu hingað til að funda saman Nixon Bandaríkjaforseti og Pompidou Frakklandsforseti vorið 1973. Ólafur Jóhannesson nýtti tækifærið, bauð sér til tals við Nixon eftir fund hans með Frakklandsforseta og upplýsti Ólafur Nixon um það að almenningsálitið hér á landi væri með þeim hætti að framtíð herstöðvarinnar væri í húfi. Kissinger sat þar sömuleiðis og segir í ævisögu sinni hafa verið gáttaðan á fífldirfsku leiðtoga smáríkis í Norður-Atlandshafi. Kissinger getur þess í ævisögu sinni að „á öðrum tímum“ og á „öðrum stöðum“ þá hefði slík framkoma þýtt pólitískt sjálfsmorð fyrir viðkomandi.

Þetta var allt í tíð vinstristjórnarinnar 1971-1974, svo tók ný ríkisstjórn Framsóknar með Sjálfstæðisflokknum við, ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar. Vonir margra stóðu til þess að nú mætti anda léttar hvað staðfestu Íslendinga í varnarsamstarfi varðaði. Jafnvel voru brátt allar áhyggjur um mögulegt brotthvarf Íslands úr vestrænni samvinnu sögunni. En málið var ekki alveg svo einfalt. Þegar vinstristjórn Ólafs Jóhannessar sprakk má sjá áhugavert skjal Frederick Irving til ráðuneytis þar vestra. Þar lýsir Irving fundi sínum í bifreið með þeim Styrmi Gunnarssyni og Birni Bjarnasyni. Tilgangur fundarins var að skoða hvaða sviðsmynd myndi auka sem mest líkurnar á samstarfi Ólafs Jóhannessonar við Sjálfstæðisflokkinn, í stað samstarf Framsóknarflokks til vinstri. Niðurstaða fundarins í bifreiðinni var sú að því lengur sem samið yrði um nýja stjórn því líklegri væri að stjórn Sjálfstæðisflokks við Framsókn yrði að veruleika, sem svo varð einmitt rauninn. Hins vegar má einnig sjá að Framsókn átti í raun og veru kost að mynda ríkisstjórn annað hvort til vinstri eða hægri sem gaf Ólafi Jóhannessyni mjög góða stöðu á hinu pólitíska sviði.

Með ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar sem tók við af vinstri stjórninni árið 1974 voru áhyggjur vestrænnar hernaðarsamvinnu ekki sefaðar. Það virðist ekki hafa verið viðhorfið þar vestra að allt hafi þá loks fallið í ljúfa löð. Þann 11. febrúar árið 1976 er einmitt dagsett minnisblað leyniþjónustu Bandaríkjanna sem vandlega skýrir ógnina eða hótun (e. threat) Ólafs Jóhannessonar.

Við stjórnarskiptin var mörgum aðilum vestrænnar samvinnu vissulega. En einungis „um stundarsakir“ (!) (e. „enjoyed a brief period of calm“) eins og fyrrnefnt minnisblað leyniþjónustunnar staðhæfir. Ótti herveldis bandaríkjanna var á þeim tíma, skv. minnisblaðinu, að Ólafur myndi sprengja ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar og mynda sterka vinstristjórn sem gæti „orðið að því“ meira að segja, að segja upp NATÓ aðildinni (e. „perhaps make good on threats to withdraw from NATO“).

Í bréfi Henry Kissinger, þáverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna, frá september árið 1975 koma svo fram „stefnu-markmið“ (e. policy obejctives) varðandi málefni milli Íslands og Bandaríkjanna. Varnarmálin voru þau sem létu Ísland skipta máli fyrir stórveldið – varnarsamningurinn og Varnarliðið – áframhald þeirrar starfsemi var talin lykilforsenda fyrir öryggishagsmunum Bandaríkjanna. Þá eru þrjú markmið tilgreind sem eigi að vinna að á Íslandi til þess að tryggja þessa mikilvægu hagsmuni:.

a) Fyrsta: „-- CREATE AN ENVIRONMENT IN ICELAND WHICH WILL PRECLUDE ICELAND FROM INVOKING AGAIN THE TERMINATION CLAUSE OF THE DEFENSE AGREEMENT;““

Á Íslandi beri að „skapa umhverfi“ sem eigi að útiloka að Ísland segi (aftur) upp varnarsamningnum, eins og vinstristjórn Ólafs hafði dansað á línunni með, virkjað úrsögn en svo var ekki þingmeirihluti fyrir því á endanum.

b) Annað: „-- ACHIEVE THE PROMPT AND FULL IMPLEMENTATION OF THE 1974 DEFENSE UNDERSTANDINGS;“

c) Þriðja: „-- COOPERATE CLOSELY WITH PRO-IDF ELEMENTS IN ICELAND TO MAKE THE BASE AN ACCEPTABLE ELEMENT IN THE ICELANDIC SCENE.“

Samkvæmt þriðja atriðinu eða markmiðinu átti að starfa með aðilum á Íslandi sem voru hliðhollir Varnarliðinu (e. Pro-Icelandic Defense Force elements in Iceland). Bandarískir erindrekar eins og Frederick Irving sendiherra, áttu að knýja fram þessi markmið. Tilgangurinn með þessari „nánu samvinnu” með aðilum hérlendis var sá að tryggja örugga framtíð herstöðvarinnar. Til þess átti að „skapa umhverfi” (e. create an environment) þar sem íslenskir stjórnmálamenn myndu aldrei aftur detta það í hug að ætla segja upp varnarsamningnum við Bandaríkin eða NATÓ aðildinni.

Náin samvinna stuðningsmanna Varnarliðsins

Frederick Irving sendiherra skrifar til utanríkisráðuneytis bandaríkjanna árið 1973: “ALTHOUGH THIS EMBASSY MUST DEAL PRIMARILY WITH FONMIN [Foreign Minister], WE HAVE ALSO EXTENDED OUR CONTACTS RE IDF [Icelandic Defence Forse] ISSUE TO INCLUDE BROAD RANGE OF PUBLIC OFFICIALS AND PRIVATE OPINION LEADERS.”

Frederick Irving hafði það hlutverk að „bjarga herstöðinni“ (e. „save the base“), sbr. bók eiginkonu hans Dorothy Irving This too is diplomacy – stories of a partnership sem upplýsir raunar að Dorothy sjálf hafi verið ötull starfskraftur við hlið eiginmanns síns hér á landi. Meðal annars að taka eftir og skrá niður nytsamlegar upplýsingar, t.d. veikleika stjórnmálamanna af frásögn eiginkonum þeirra að dæma, sem gat komið fram í spjalli í saumaklúbbi eða í trúnaðarsamtali. Þá má draga þá ályktun að mögulegir samstarfsmenn þeirra hjóna hafi spannað vítt mengi aðila hérlendis.

Ljóst er að gríðarmiklir hagsmunir fólust í varnarsamstarfi Íslands við Bandaríkin og NATÓ. Og þá var það samþykkt stefnu-markmið Bandaríkjanna, frá 1975 í það minnsta, að vinna náið með aðilum hérlendis til þess að tryggja veru Íslands í vestrænu varnarbandalagi. Strax árið 1972 var Frederick Irving gerður að sendiherra hér vegna viðkvæmrar stöðu varnaraðildar Íslands og var honum falið að redda málunum eða sem sagt „bjarga herstöðinni“ (e. „save the base“). Sá möguleiki hlýtur að mega teljast vera til staðar á því, á dögum kaldastríðsins og miðað við aðferðir Bandaríkjanna á þessum tíma og utanríkisstefnu við að hafa áhrif á stefnur og ríkisstjórnir hinna ýmsu landa. Að sá möguleiki sé fyrir hendi að sakamálarannsókn Síðumúlagengis hafi verið að undirlagi þessara hagsmunaafla. Að undirbúningur og framkvæmd sakamálarannsóknar sem var notuð til að tengja Ólaf Jóhannesson við spillingu og myrkraverk hafi einmitt verið ákveðin með það fyrir fram ákveðna markmið í huga, að ná höggi á Ólaf. Óháð hvort eða hverjir höfðu áhrif á sakamálarannsókn Síðumúlagengis, þá eftir sem áður gulltryggði sú rannsókn stefnu-markmið Bandaríkjanna. Og meira að segja óháð því hvort erlendir eða innlendir varnar- og viðskiptahagsmunir höfðu nokkur áhrif á gang mála, þá eftir sem áður var einmitt þessi sakamálarannsókn fyrir fram ákveðið plott og handstýrð á þennan stórfurðulega hátt, rétt eins og greinar IV., V. og VI rekja gaumgæfilega. Með handtöku klúbbmanns í sakamálarannsókn sem var orðið tvöfalt morðmál innan veggja Síðumúlafangelsis, þá var sömuleiðis augljóst hverjar pólitísku afleiðingarnar myndu verða. Stjórnmálaleg völd Ólafs Jóhannessonar takmörkuðust, pólitískt svigrúm minnkaði og átti þessi stjórnmálaleiðtogi aldrei aftur eftir að ögra vestrænni varnarsamvinnu. Ólafur var svo einnig skilgreindur sem ógn við veru Íslands í varnarbandalaginu samkvæmt opinberri en áður leynilegu minnisblaði leyniþjónustu Bandaríkjanna eins og áður var rakið.

Karl Schütz flýgur til Íslands

Tilkoma fyrrum yfirmanns þýsku rannsóknarlögreglunnar og þjóðaröryggismáladeildar, Karl Schütz, sumarið eftir að Ólafi var ekki steypt af stóli í febrúar árið 1976, vekur sérstaka athygli í þessu samhengi. Koma Karl Schütz gefur sterka vísbendingu um að mjög vandmeðfarið og hápólitískt mál hafi verið um að ræða, jafnvel sem tengist þjóðaröryggishagsmunum eða varnarsamstarfi. Miðað við útskýringu dagblaðanna sumarið árið 1976, þá má sjá að Ólafur þrýsti í gegn hans aðkomu og fékk loks Sakadóm til samþykkis.

Ástæða komu Karl Schütz til landsins til að rannsaka íslenskt sakamál má skoða í því ljósi að á meðan rannsókn hans stóð var hann í reglulegum og miklum samskiptum við ráðherra, gaf t.d. vikulega skýrslu um framgang rannsóknarinnar og skýrði m.a. frá „taktískum möguleikum“ hvað rannsóknina varðaði. Það orðalag gefur ekki beinlínis til kynna að tilgangur rannsóknarinnar hafi verið að leita sannleikans. Þá má hafa í huga fyrrum yfirmannsstöðu hans í Þýskalandi, starfssvið hans ásamt sérstökum og mikilvægum verkefnum sem honum hafði verið falin eins og að koma upp um hryðjuverkamenn Baader-Meinhof málsins. Þá stýrði Karl Schütz lögregluaðgerð gegn tímaritinu Der Spiegel árið 1962, vegna skrifa tímaritsins um ástand varnarmála í Þýskalandi, meint ríkisleyndarmál höfðu verið uppljóstruð og skilgreindur grunur rannsóknaryfirvalda var um landráð, hvorki meira né minna. Í því máli var lögregluaðgerðin í formi áhlaups sérsveitar inn í höfuðstöðvar tímaritsins, þess virta og grandvara, sem var lokuð og læst í heilan mánuð, blaðamenn handteknir og heimili sumra tekin í gegn og auðvitað fjöldi gagna handlagður (e. Spiegel Affair). Þá má draga þá ályktun að starfsemi þessa háttsetta þjóðverja hafi ólíklega verið komin hingað til lands ef einungis væri um að ræða erfiða rannsókn á mannshvarfi eða tveimur á okkar saklausa Íslandi. Þá hafi tilgangurinn ekki endilega verið sá að komast að hinu sanna með rannsókninni heldur virðist frekar hafa verið til að sætta og verja einhverja mikla pólitíska hagsmuni. Karl Schütz sagði sjálfur við heimkomu sína til Þýskalands að hann hafi bjargað ríkisstjórninni íslensku frá falli, það hafi verið dæmið. Þá má einnig sjá að einhvers konar samkomulag hafði legið fyrir milli stríðandi fylkinga með komu hans til lands og þar sem mikilvægir hagsmunir hafi verið í húfi. Þá gætu slíkir hagsmunir auðveldlega verið vegna titrings um varnarsamstarf Íslendinga þar sem það er bæði á sérsviði Karl Schütz á sama tíma og áhyggjur manna voru miklar um það málefni og þróun á Íslandi á þessum tíma. Sverðin voru slíðruð, Karl Schütz pakkaði saman málinu og hópur sakborninga dæmdur sekur um morð sem enginn fótur var fyrir. En batnandi dómskerfi er best að lifa.

Bréfaskipti Kissinger um íslenskt sakamál

Frederick „Mr. Fix-it“ Irving fór af landi brott í febrúar 1976 og nýr sendiráðsmaður tók við í hans stað. Það má til gamans rekja nokkur bréf sendiráðsins bandaríska til ráðuneytis síns og til baka. Í einu slíku bréfi var spurt hvað það eigi að vera svona pólitískt við eðli dómsmáls Sævars M. Ciesielski. Undirritaður „Martin”, sendiráðsmaður í sendiráði BNA hérlendis, virðist einmitt mikið í mun að útskýra allt þetta flókna og pólitíska eðli máls Sævars Ciesielski fyrir ráðuneyti sínu þar vestra, þar sem Sævar var með bandarískan ríkisborgararétt. Eða mátti velja hvort hann vildi þiggja slíkan ríkisborgararétt:

“1. Sensitive political nature of Saevar Marino Ciesielski’s case stems from allegations being made that minister of justice, Olafur Johannesson, was involved in suppressing evidence. Or at least avoiding investigation of extensive smuggling and tax evasion ring of which Ciesielski was part. Alleged motivation for suppression was that other persons involved were heavy contributors to Johannesson’s Progressive Party. Whether or not these allegations are correct, there is no question of any possible direct connection between Ciesielski and Johannesson. Minister is clearly on defensive and stability of present government could conceivably be involved.

2. Gudmundur Einarsson, like Ciesielski, was probably another operative in the criminal ring and had no particular standing in the community. Since body has not been found it is not yet clear whether Einarsson is actually dead. Testimony is conflicting.

[...]

4. We believe above-noted political sensitivity accounts for fact that Ciesielski has been held in solitary confinement and that private visit by consular officer was not allowed”

Í öðru bréfi nefnir Martin að það sé tiltekið „reipitog“ (e. „tug-of-war”) milli stríðandi fylkinga hér heima og nefnir að Einar Ágústsson ráðherra sé í annarri þeirra og Sakadómur í hinni. Einar átti því að hafa átt í erfiðleikum með að geta hjálpað bandaríska sendiráðinu með að fá einkafund með Sævari, gæsluvarðhaldsfanganum. Einar vildi passa sig að hafa ekki afskipti af sakamálarannsókn. Sendiráðið bandaríska hafði ekki fengið fund með Sævari í einrúmi á þeim tímapunkti og vildi Martin í einfeldni sinni bæta úr þeirri skák.Þá verður að telja það frekar sérstakt að sjálfur Henry Kissinger kýs að svara þessum orðsendingum, ekki sendiherrans, James J. Blake, heldur sendiráðsstarfsmanns hans raunar. Og Kissinger telur rétt að leiðrétta Martin, um framsetningu hans um þetta tiltekna sakamál einhverrar eyju í Norður-Atlantshafi, af einhverjum ástæðum.

Kissinger biður sendiráðið um að svara því hvort Sævar eða Guðmundur Einarsson höfðu einhverja tengingu við íslensk stjórnvöld (sem Martin hafði þegar útskýrt í tilviki Sævars að væri ekki til staðar) og ef slík tenging sé ekki til staðar, hvað annað eigi þá að gera eðli þessa máls svo gífurlega pólitískt og viðkvæmt að mati Martin sem Kissinger hefur eftir Martin í miklum efasemdar tón:

Þannig má skilja þá orðsendingu Kissinger um að hann efist stórlega um þessa framsetningu Martin á málinu, tilteknu íslensku sakamáli.

Þá er það áhugavert að sjá að Kissinger vill vita hvort Sævar hafi gert upp hug sinn hvað varðar ríkisborgararétt sinn. Þá óskar Kissinger upplýsinga um hvenær megi vænta að málið verði dómtekið. Næstum því eins og að tiltekið sakamál á Íslandi væri þess verðugt að hafa upplýsingagildi fyrir hagsmuni Bandaríkjanna. Nema kannski það hafi bara átt sérstakan stað í hjarta Kissinger.

Svo er það athyglisvert að Kissinger vill ekki að sendiráðið kvarti formlega til íslenskra stjórnvalda um neitun þeirra síðarnefndu við að veita sendiráðinu bandaríska fund í einrúmi, með mögulega bandaríska ríkisborgaranum Sævari. Þá gefur hann upp ástæðu hvers vegna sendiráðið á Íslandi geti ekki óskað eftir fundi í einrúmi með Sævari. Kissinger vísar til þess að þar sem ekki sé í gildi tvíhliða ræðissamningur milli ríkjanna, þá sé enginn grundvöllur fyrir slíkri beiðni(?) Svo mikla virðingu virðist Kissinger hafa borið fyrir íslenskri lögsögu, að banna undirmanni í sendiráði Íslands að hafa uppi sjálfsagða beiðni, stórveldið þurfi að halda að sér höndum með slíkt enda um að ræða samskipti við stórasta fiskiþorp í Atlandshafi. Í öllu falli er ljóst að tónninn hans Kissinger talar niður þá hugmynd að eitthvað sé að marka pælingar um „viðkvæmt pólitískt mál“ og Martin sett skýr mörk í þessum efnum og raunverulega skipar Kissinger Martin að aðhafast ekki frekar með sína saklausu og eðlilegu beiðni um fund í einrúmi með Sævari enda sýnilega enginn grundvöllur (e. „it appears no grounds exist“) fyrir Bandaríkin að geta óskað eftir slíku af háæruverðugum íslenskum stjórnvöldum.

Kveðja Morgunblaðsins til Ólafs Jóhannessonar

Björn Bjarnason valdi upphafsorð sín í minningargrein um Ólaf Jóhannesson með eftirfarandi hætti: “Fáeinum dögum eftir að Ólafur Jóhannesson varð utanríkisráðherra í ríkisstjórn Gunnars Thoroddsen í febrúar 1980 flutti hann ræðu á fundi hjá Samtökum um vestræna samvinnu og Varðbergi. Þar lýsti hann afdráttarlausum stuðningi við aðild íslands að Atlantshafsbandalaginu og varnarsamstarfið við Bandaríkin. Er ekki vafi á því að þessi ræða styrkti ríkisstjórnina út á við og orð Ólafs vöktu meiri eftirtekt en ella fyrir þá sök, að í sáttmála stjórnarinnar sem hann veitti forsæti 1971 til 1974 voru ákvæði um að varnarliðið skyldi hverfa af landi brott í áföngum.”

Björn bætir svo við síðar í minningargreininni: “Hinn 7. apríl síðastliðinn talaði hann aftur á fundi Samtaka um vestræna samvinnu og Varðbergs, að þessu sinni í tilefni af 35 ára afmæli Atlantshafsbandalagsins. Var hann þá jafnvel skorinorðari en áður um nauðsyn þess að Íslendingar væru virkir í varnarsamstarfi lýðræðisþjóðanna. - Á kveðjustundu vil ég fyrir hönd Samtaka um vestræna samvinnu þakka Ólafi Jóhannessyni fyrir að bregðast vel við þegar til hans var leitað af félagsins hálfu og stuðning hans við málstað þess. “

Ritstjórn Morgunblaðsins minnist á sama atriði í kveðju sinni:

“Lesendum Morgunblaðsins er ljóst að blaðinu líkaði ekki allt sem gerðist í stjórnmálunum á framsóknaráratugnum. Líklega var blaðið þó síst sammála þeirri stefnu ríkisstjórnar Olafs Jóhannessonar, 1971 til 1974, að gera ísland varnarlaust í áföngum. Þau áform náðu ekki fram að ganga og þegar Ólafur Jóhannesson varð utanríkisráðherra í ársbyrjun 1980 sýndi sig strax að hann ætlaði síður en svo að láta aftur að vilja Alþýðubandalagsins í varnar- og öryggismálum. Raunar gerðist sá sögulegi atburður þegar Ólafur myndaði annað ráðuneyti sitt síðsumars 1978 að kommúnistar settust í fyrsta sinn í ríkisstjórn sem hvorki hafði þá stefnu að hrófla við aðildinni að NATO né hreyfa við hernum. í embætti utanríkisráðherra ávann Ólafur Jóhannesson sér virðingu allra lýðræðissinna með því að standa fast gegn öllum firrum alþýðubandalagsmanna.“

Hápólitíska plott Síðumúlagengis

Hið hápólitíska plott Síðumúlagengis, að umbreyta barnalegu póstsvikamáli - sem Njörður Snæhólm hafði fryst án ástæðu í heilt ár - í tvöfalt morðmál með klúbbmannatengingu, er allra athygli vert. Ekki bara hvað varðar „ónáttúrulega“ þróun þess sakamáls, þar sem bæði Guðmundar- og Geirfinnsmálinu er troðið inn, af sýnilega engu öðru en af handafli rannsóknarmanna inn í rannsóknina, án nokkurs tilefnis eða ástæðu. Ekki bara fyrir tilstilli fyrirfram vitneskju þeirra um hver svo framvinda málsins átti eftir að verða sem og varð rauninn. Og ekki bara fyrir að hafa handvalið sakborningana að fyrra bragði í Síðumúlafangelsið miðað við skýrslur og undirskrift skýrslna málsins en ætlað svo öðrum sakborningum þann heiður. Heldur ekki síst vegna þeirra hápólitísku afleiðinga sem handtaka klúbbmanna hafði í för meðsér og var rakið í þessari grein. Hápólitískra afleiðinga sem sömuleiðis auðvelt hefði verið að geta sér til um fyrir fram hverjar yrðu, með handtöku klúbbmanns í tvöföldu morðmáli á þessum stað og á þessum tíma.

„ Ég geri ekki ráð fyrir því að ég eyði meiri tíma í að ræða um þessi mál. Ég vorkenndi honum að þurfa að ganga hér upp í ræðustólinn. Ég sá fyrir mér röðina af erlendum og innlendum hjáleigubændum þegar þeir hafa staulast um aldirnar og bognað meira og meira með hverju árinu sem hefur liðið þangað til þeir hafa verið komnir í keng af því að hlýða húsbændunum á höfuðbólinu og ganga í skítverkin fyrir þá.“ – Ólafur Jóhannesson. Umræða utan dagskrár, Alþingi 2. febrúar 1976.

„Sér hún upp koma

öðru sinni

jörð úr ægi

iðjagræna.

Falla fossar,

flýgur örn yfir,

sá er á fjalli

fiska veiðir.

Finnast æsir

á Iðavelli

og um moldþinur

máttkan dæma

og minnast þar

á megindóma

og á Fimbultýs

fornar rúnar.

Þar munu eftir

undursamlegar

gullnar töflur

í grasi finnast,

þær er í árdaga

áttar höfðu.

[…]

Nú mun hún sökkvast.“

Höfundur er laganemi.