Spegill eða stjórntæki? Hlutverk skoðanakannana og almenningsálits í stefnumótun og stjórnmálum Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 7. nóvember 2024 10:18 Skoðanakannanir gegna lykilhlutverki í íslenskum stjórnmálum. Þær virka sem spegill sem endurspeglar vilja og viðhorf kjósenda en eru einnig notaðar sem áhrifaríkt stjórntæki fyrir stjórnmálaflokka sem vilja aðlaga stefnu sína að síbreytilegum aðstæðum og væntingum almennings. Á meðal annarra atriða veita kannanir stjórnmálaflokkum rauntímaupplýsingar um stöðu sína í samfélaginu og skapa tækifæri til að þróa stefnu sem mætir nýjum áherslum, annaðhvort til að höfða til breiðari hóps kjósenda eða endurheimta traust sem hefur ef til vill glatast, til dæmis vegna hneykslismála eða annarra áhrifa. Með þetta í huga mà líta á skoðanakannanir sem tvíeggja sverð, sem bæði geta hjálpað stjórnmálaflokkum að móta stefnu í takt við vilja almennings en geta einnig verið notaðar á þann hátt að upplýsa kjósendur á villandi hátt eða gefa ranga mynd af raunverulegu almenningsáliti. Þessi hætta var meðal annars áréttuð í áliti Persónuverndar frá 25. október sl. þar sem farið var yfir notkun stjórnmálasamtaka á samfélagsmiðlum í kosningabaráttu. Viðhorfs- og markhópagreining eru lykilatriði þegar skoðanakannanir eru nýttar til að kortleggja almenningsálit og stjórnmálaflokkar nýta þær oft til að greina kjarnamarkhópa fyrir samfélagsmiðla. Þegar niðurstöður kannana benda til þess að ákveðnir hópar hafi sterk viðhorf til tiltekinna málefna, geta stjórnmálaflokkar nýtt þá vitneskju til miðlunar efnis sem beint er að þessum hópum. Til að mynda nýttu stjórnmálaflokkar sér ítarleg gögn, þar á meðal persónusnið frá Facebook í Alþingiskosningunum 2021, til að beina auglýsingum að markhópum með tiltekin áhugamál og skoðanir. Þegar skoðanakannanir eru nýttar til að byggja upp persónusnið eða skilgreina markhópa skiptir gagnsæi og meðalhóf miklu máli og er lögð rík áhersla á að stjórnmálaflokkar gæti þess að vinnsla persónuupplýsinga í kringum kosningar sé gagnsæ, markviss og í samræmi við ákveðinn tilgang. Það sem gerist þegar aðeins hluti úrslita er birtur eða þegar niðurstöður kannana eru notaðar með ógagnsæum hætti, er að kjósendur fá skakka mynd af ástandinu, sem er einnig tilfellið, þegar flokkar nýta persónusnið til að beina auglýsingum að afmörkuðum hópum. Það er því mikilvægt að kjósendur fái að vita hvað liggur að baki markaðssetningu, hvort sem sú markaðssetning byggir á skoðanakönnunum eða öðrum gögnum. Þegar skoðanakannanir eru notaðar til að stýra stefnumótun og hafa áhrif á samfélagsmiðlum vakna upp siðferðisleg álitamál og spurningar um árekstra við lýðræðisleg gildi. Í þessu sambandi mà nefna óviðeigandi notkun kannana, eins og „push-polling,“ sem felur í sér leiðandi spurningar sem miða að því að móta skoðanir fólks fremur en að safna áreiðanlegum upplýsingum. Í slíkum könnunum eru spurningar gjarnan settar fram á neikvæðan eða villandi hátt til að hafa áhrif á viðhorf kjósenda, oft með því að varpa skugga á einstakling eða málefni. Þetta er siðferðislega vafasöm aðferð sem getur blekkt kjósendur og hindrað upplýsta umræðu. Með því að beina kjósendum í ákveðna átt og gefa misvísandi upplýsingar getur þessi aðferð verið skaðleg fyrir lýðræðið, þar sem ákvarðanir kjósenda byggja á ófullnægjandi eða jafnvel röngum upplýsingum. En hver eru þá áhrif skoðanakannana á lýðræðislega þátttöku? Spegiláhrif skoðanakannana felast í því að almenningur fær tækifæri til að sjá endurspeglun á eigin viðhorfum og vilja í samfélaginu og gera skoðanakannanir það þannig að verkum að kjósendur sjá hvernig mismunandi sjónarmið standa í samanburði við önnur og fá þannig vitneskju um eigið mikilvægi innan lýðræðislegs ferlis. Þannig geta skoðanakannanir því virkað sem hvatning til þátttöku í ferlinu, sérstaklega fyrir hópa sem sjá að þeirra sjónarmið njóta stuðnings. Á hinn bóginn eru skoðanakannanir einnig stjórntæki fyrir stjórnmálaflokka, sem nýta niðurstöður til að laga stefnu sína að almenningsáliti og auka fylgi sitt. Þetta eykur lýðræðislega þátttöku að því marki sem stjórnmálaflokkar miða stefnumótun sína við rauntímaupplýsingar um kjósendur og markhópa. Þetta getur einnig leitt til markvissari stefnu sem endurspeglar breytilegar áherslur almennings og skapað tækifæri fyrir flokkana til að endurheimta traust eða byggja upp fylgi hjá hópum sem hafa tapað trú á þeim vegna fyrri atburða, eins og hneykslismála. Skoðanakannanir gegna því tvíþættu hlutverki í íslenskum stjórnmálum, bæði sem spegill og stjórntæki. Þær veita stjórnmálaflokkum mikilvægar upplýsingar um vilja kjósenda og gefa þeim tækifæri til að móta stefnu sem endurspeglar breyttar aðstæður og nýjar áherslur. Á sama tíma gefa þær almenningi tækifæri til að koma skoðunum sínum á framfæri og hafa þannig áhrif á pólitískar ákvarðanir. Til að tryggja upplýsta kosningaþátttöku er mikilvægt að stjórnmálaflokkar fylgi siðferðilegum viðmiðum um að notkun persónuupplýsinga sé í anda lýðræðis og að upplýsingarnar sem kjósendur fá séu ekki hagsmunamengaðar umfram það sem sanngjarnt má teljast. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðun: Alþingiskosningar 2024 Skoðanakannanir Mest lesið Halldór 29.03.2025 Halldór Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson Skoðun Hugtakastríðið mikla Sigmar Guðmundsson Skoðun Falsfréttastjóri RÚV dýpkar holuna sína Einar Steingrímsson Skoðun Ekki er allt sem sýnist Ólafur Helgi Marteinsson Skoðun Ákall um breytingar Gissur Freyr Gissurarson Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir Skoðun Hrynur sjávarútvegur? Stefán Ólafsson Skoðun Laun kvenna og karla Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Vanfjármögnun vísindanna Magnús Hallsson,Styrmir Hallsson Skoðun Skoðun Skoðun Hugtakastríðið mikla Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Ólafur Helgi Marteinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar Skoðun Vilji til að rjúfa kyrrstöðu í húsnæðiskreppunni Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Þegar barn óttast önnur börn Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Falsfréttastjóri RÚV dýpkar holuna sína Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Ákall um breytingar Gissur Freyr Gissurarson skrifar Skoðun Veit sem sagt Grímur betur? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig talar maður við tölvur og hafa vélar rökhugsun? Henning Arnór Úlfarsson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Verkin sem ríkisstjórnin verður dæmd af Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Open Letter to new HÍ Rector re Disability Support Hópur starfsfólks og nemenda við HÍ skrifar Skoðun Vanfjármögnun vísindanna Magnús Hallsson,Styrmir Hallsson skrifar Skoðun Kárhóll og Kína: Þegar vísindi verða pólitísk tól Davíð Michelsen skrifar Skoðun Mál Ásthildar Lóu Þórsdóttur – Hvernig manneskjur viljum við vera? Hulda Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórn gegn fjölskyldusameiningum? Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Lýðræðið deyr í myrkrinu Heiðar Örn Sigurfinnsson skrifar Skoðun Færni til framtíðar Álfheiður Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Ofbeldi Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Lestu Gaza Móheiður Hlíf Geirlaugsdóttir skrifar Skoðun Ný fjármálaáætlun - tækifæri til að efna loforðin um bætt geðheilbrigði Sandra B. Franks skrifar Skoðun 10 ár og bull í lokin Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Opið bréf til atvinnuvegaráðherra: 48 daga, nei takk Gísli Gunnar Marteinsson skrifar Skoðun Á nú að opinbera það að ég veit í rauninni ekki neitt? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Háskóli Höfuðborgarinnar, ekki Íslands Arent Orri Claessen,Gunnar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hrynur sjávarútvegur? Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Iftar, agape og Eid: Kristnir og múslimar við sama borð Hilal Kücükakin Kizilkaya,Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Bætt skipulag fyrir stúdenta Aðalsteinn Haukur Sverrisson ,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Sjá meira
Skoðanakannanir gegna lykilhlutverki í íslenskum stjórnmálum. Þær virka sem spegill sem endurspeglar vilja og viðhorf kjósenda en eru einnig notaðar sem áhrifaríkt stjórntæki fyrir stjórnmálaflokka sem vilja aðlaga stefnu sína að síbreytilegum aðstæðum og væntingum almennings. Á meðal annarra atriða veita kannanir stjórnmálaflokkum rauntímaupplýsingar um stöðu sína í samfélaginu og skapa tækifæri til að þróa stefnu sem mætir nýjum áherslum, annaðhvort til að höfða til breiðari hóps kjósenda eða endurheimta traust sem hefur ef til vill glatast, til dæmis vegna hneykslismála eða annarra áhrifa. Með þetta í huga mà líta á skoðanakannanir sem tvíeggja sverð, sem bæði geta hjálpað stjórnmálaflokkum að móta stefnu í takt við vilja almennings en geta einnig verið notaðar á þann hátt að upplýsa kjósendur á villandi hátt eða gefa ranga mynd af raunverulegu almenningsáliti. Þessi hætta var meðal annars áréttuð í áliti Persónuverndar frá 25. október sl. þar sem farið var yfir notkun stjórnmálasamtaka á samfélagsmiðlum í kosningabaráttu. Viðhorfs- og markhópagreining eru lykilatriði þegar skoðanakannanir eru nýttar til að kortleggja almenningsálit og stjórnmálaflokkar nýta þær oft til að greina kjarnamarkhópa fyrir samfélagsmiðla. Þegar niðurstöður kannana benda til þess að ákveðnir hópar hafi sterk viðhorf til tiltekinna málefna, geta stjórnmálaflokkar nýtt þá vitneskju til miðlunar efnis sem beint er að þessum hópum. Til að mynda nýttu stjórnmálaflokkar sér ítarleg gögn, þar á meðal persónusnið frá Facebook í Alþingiskosningunum 2021, til að beina auglýsingum að markhópum með tiltekin áhugamál og skoðanir. Þegar skoðanakannanir eru nýttar til að byggja upp persónusnið eða skilgreina markhópa skiptir gagnsæi og meðalhóf miklu máli og er lögð rík áhersla á að stjórnmálaflokkar gæti þess að vinnsla persónuupplýsinga í kringum kosningar sé gagnsæ, markviss og í samræmi við ákveðinn tilgang. Það sem gerist þegar aðeins hluti úrslita er birtur eða þegar niðurstöður kannana eru notaðar með ógagnsæum hætti, er að kjósendur fá skakka mynd af ástandinu, sem er einnig tilfellið, þegar flokkar nýta persónusnið til að beina auglýsingum að afmörkuðum hópum. Það er því mikilvægt að kjósendur fái að vita hvað liggur að baki markaðssetningu, hvort sem sú markaðssetning byggir á skoðanakönnunum eða öðrum gögnum. Þegar skoðanakannanir eru notaðar til að stýra stefnumótun og hafa áhrif á samfélagsmiðlum vakna upp siðferðisleg álitamál og spurningar um árekstra við lýðræðisleg gildi. Í þessu sambandi mà nefna óviðeigandi notkun kannana, eins og „push-polling,“ sem felur í sér leiðandi spurningar sem miða að því að móta skoðanir fólks fremur en að safna áreiðanlegum upplýsingum. Í slíkum könnunum eru spurningar gjarnan settar fram á neikvæðan eða villandi hátt til að hafa áhrif á viðhorf kjósenda, oft með því að varpa skugga á einstakling eða málefni. Þetta er siðferðislega vafasöm aðferð sem getur blekkt kjósendur og hindrað upplýsta umræðu. Með því að beina kjósendum í ákveðna átt og gefa misvísandi upplýsingar getur þessi aðferð verið skaðleg fyrir lýðræðið, þar sem ákvarðanir kjósenda byggja á ófullnægjandi eða jafnvel röngum upplýsingum. En hver eru þá áhrif skoðanakannana á lýðræðislega þátttöku? Spegiláhrif skoðanakannana felast í því að almenningur fær tækifæri til að sjá endurspeglun á eigin viðhorfum og vilja í samfélaginu og gera skoðanakannanir það þannig að verkum að kjósendur sjá hvernig mismunandi sjónarmið standa í samanburði við önnur og fá þannig vitneskju um eigið mikilvægi innan lýðræðislegs ferlis. Þannig geta skoðanakannanir því virkað sem hvatning til þátttöku í ferlinu, sérstaklega fyrir hópa sem sjá að þeirra sjónarmið njóta stuðnings. Á hinn bóginn eru skoðanakannanir einnig stjórntæki fyrir stjórnmálaflokka, sem nýta niðurstöður til að laga stefnu sína að almenningsáliti og auka fylgi sitt. Þetta eykur lýðræðislega þátttöku að því marki sem stjórnmálaflokkar miða stefnumótun sína við rauntímaupplýsingar um kjósendur og markhópa. Þetta getur einnig leitt til markvissari stefnu sem endurspeglar breytilegar áherslur almennings og skapað tækifæri fyrir flokkana til að endurheimta traust eða byggja upp fylgi hjá hópum sem hafa tapað trú á þeim vegna fyrri atburða, eins og hneykslismála. Skoðanakannanir gegna því tvíþættu hlutverki í íslenskum stjórnmálum, bæði sem spegill og stjórntæki. Þær veita stjórnmálaflokkum mikilvægar upplýsingar um vilja kjósenda og gefa þeim tækifæri til að móta stefnu sem endurspeglar breyttar aðstæður og nýjar áherslur. Á sama tíma gefa þær almenningi tækifæri til að koma skoðunum sínum á framfæri og hafa þannig áhrif á pólitískar ákvarðanir. Til að tryggja upplýsta kosningaþátttöku er mikilvægt að stjórnmálaflokkar fylgi siðferðilegum viðmiðum um að notkun persónuupplýsinga sé í anda lýðræðis og að upplýsingarnar sem kjósendur fá séu ekki hagsmunamengaðar umfram það sem sanngjarnt má teljast. Höfundur er lögfræðingur.
Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir Skoðun
Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar
Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Open Letter to new HÍ Rector re Disability Support Hópur starfsfólks og nemenda við HÍ skrifar
Skoðun Mál Ásthildar Lóu Þórsdóttur – Hvernig manneskjur viljum við vera? Hulda Steingrímsdóttir skrifar
Skoðun Ný fjármálaáætlun - tækifæri til að efna loforðin um bætt geðheilbrigði Sandra B. Franks skrifar
Skoðun Iftar, agape og Eid: Kristnir og múslimar við sama borð Hilal Kücükakin Kizilkaya,Sigurvin Lárus Jónsson skrifar
Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir Skoðun