Fjármögnun háskóla og samkeppnissjóða – af hvötum og áhrifum þeirra Pétur Henry Petersen skrifar 14. desember 2023 10:00 Nýleg drög að reglum um fjárframlög til háskóla hafa að skýru leiðarljósi árangurstengingar. Sem dæmi munu háskólar fá fjármögnun sem fer að mestu eftir fjölda nema sem eru útskrifaðir. Fjármögnun vegna kennslu skiptist í misháa reikniflokka er miðast við áætlaðan kostnað við námið. Því fylgja kostir og gallar. Hér verður fyrst og fremst rætt um rannsóknarhluta fjármögnunarinnar sem miðar að stærstum hluta við erlenda styrki, talningar á fjölda útskrifaðra framhaldssnema og á rannsóknareiningum vegið að hluta til með umdeildu mati á áhrifum birtingar. Við fyrstu sýn, hljómar það bara skynsamlega og í raun hefur svipað kerfi stjórnað að stórum hluta launum akademísks starfsfólks opinberu háskólanna (Hí, HA, LBHÍ og að Hólum) um all nokkuð skeið. Á báðum þessum kerfum eru þó sömu risastóru gallarnir og hættan er að árangurstengingin vinni gegn gæðum þess árangurs sem á að vera takmarkið. Og í raun upplýsandi að fáar opinberar stofnanir eru fjármagnaðar eftir talningum á árangri (Alþingi - fjöldi mæltra orða eða samþykktra laga? Lögreglan - fjöldi leystra glæpa eða handtökur? Sjúkrahús – fjöldi læknaðra? Grunnskólar – árangur í prófum í 10 bekk?). Það er enginn tilviljun – það er ekki gagnlegt eða einfaldlega skaðlegt. Slíkir hvatar myndu leiða til allt annars en þeir væru ætlaðir (blaður á Alþingi, óþarfa lagasetningar, áherslu á auðleysta glæpi, aukin fjöldi handtekinna, áhersla á auðlæknanlega sjúkdóma og á próf í grunnskólum). Hvatar virka nefnilega en oft ekki eins og þeir eru hugsaðir. En aftur að rannsóknum í háskólum – eru mögulega önnur lögmál sem eiga við þar? Í fyrsta lagi er árangur/framleiðsla mjög ólík eftir fræðasviðum/háskólum – að borga laun eftir talningum á rannsóknareiningum eins og gert er í dag, hefur þær afleiðingar að prófessor í stærðfræði fær líklega lægri laun en prófessor í tölfræði (og fær lægri eftirlaun!). Báðir fyrirtaks fræðingar sem vinna jafn langa vinnudaga eftir um áratugs háskólanám, bæði jafn mikilvæg fyrir heildarstarfsemi háskóla enda mikilvægt að kunna bæði stærðfræði og tölfræði! Og sá sem rannsakar Alzheimer fær líklega lægri laun en sá sem rannsakar árlegar kvefpestir. Sá sem vandar sig, lægra en sá sem vandar sig of lítið. Hæst líklega sá sem endurtekur sig. Leiðrétta þarf fyrir slíku, annað er hrein og tær mismunun (sömu laun fyrir sömu vinnu). Og hvatar letja líka! Sá sem vill fá sem hæst laun ætti ekki að of miklum tíma í það sem ekki er talið vel til launa svo sem kennsla og samfélagsþjónusta innan fræðasamfélagsins. Hætta er á því að svipað gerist hjá háskólum, meiri áhersla verði á framleiðni þar sem hún er auðveldust og minni á þá þætti sem ekki telja. Í öðru lagi er mikil hætta á að gæði og magn fari ekki saman, reyndar hvorki í fjölda útskrifaðra nema né fjölda rannsóknagreina. Háskóli eða háskóladeild sem vill afla sér frekara fjármagns er líkleg til að hvetja (beint eða óbeint) starfsfólk til að útskrifa sem flesta nemendur og birta sem flestar greinar. Svar stjórnvalda við því er líklega að fylgst sé með gæðum, þau verði tryggð. En hér er einmitt kötturinn grafinn, slík gæðaviðmið verða alltaf lágmarksgæði – því ef bakaranum er borgað fyrir fjölda brauða sem hann bakar, þá er mikil hætta á því að hann baki lítill brauð og bragðlítil - en samt brauð. Sá sem tekur sér tíma til að baka stór hágæða brauð, hann á ekki heima í árangursdrifnu kerfi sem byggir á talningum. Almennt er almenningi það ekki ljóst að allflestar rannsóknir innan háskólakerfisins eru ekki fjármagnaðar fyrir utan laun háskólakennarans og sækja verður því fé til kostnaðarsamra rannsókna og launa framhaldsnema í samkeppnissjóði. Það er því einnig athyglivert að á meðan miða á fjármögnun við árangur, þá eru fjárframlög til samkeppnissjóða lækkuð um rúmlega milljarð þegar þetta er skrifað! Þó eru þeir nær eina leiðin til að fjármagna framhaldsnám yngra fólks og líklega besta leiðin til að tryggja gæði. Hvernig á að mennta þá sérfræðinga sem ráðuneyti hefur lýst yfir að skorti í þúsundatali hérlendis og ætlar að telja? Aftur eru hér hvatar til lægri gæða. Á hinn bóginn telja erlendir styrkir háskóla séstaklega til fjármögnunar, en innlendir styrkir eru nánast forsenda þess að hægt sé að sækja um erlenda styrki. Það er ekki hægt að byggja efstu hæð húss án þess að fyrsta hæðin sé traust. Háskólar eru sérstakar stofnanir, þangað sem fólk sækir sér fjölbreytta menntun og mikilvægt rannsóknarstarf er unnið á fjölbreyttum grunni. Háskólar gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi og í samskiptum, samvinnu og samkeppni á alþjóðavettvangi. Að miða fjármögnun þeirra og ekki síður laun starfsfólks við framleiðslu, holar að innan starfsemi þeirra og tilgang. Það hefur svo alvarlegar afleiðingar fyrir lýðræði, nýsköpun, atvinnulíf og menningu. Árangur í háskólakerfinu er í raun metinn yfir mun lengri tíma m.a. afleiddum áhrifum rannsókna og gæðum náms. En, ekki síður í þjóðfélagsgerðinni. Reynslan af svipuðum árgangurmiðuðum kerfum erlendis er slæm. Sem betur fer kemur fram í tillögu stjórnvalda að mikilvægt sé að endurskoða reglur á næstu árum og margar athugasemdir hafa komið fram í samráðsgátt, sem vonandi verður tekið tillit til. Það er þó ljóst að notkun einfaldra hvata í flóknu kerfi, mun hafa mikil áhrif til framtíðar og vinna gegn gæðum. Og það er ekki góður árangur. Höfundur er áhugamaður um rannsóknir, nám og kennslu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Háskólar Mest lesið Halldór 29.03.2025 Halldór Hugtakastríðið mikla Sigmar Guðmundsson Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson Skoðun Falsfréttastjóri RÚV dýpkar holuna sína Einar Steingrímsson Skoðun Ekki er allt sem sýnist Ólafur Helgi Marteinsson Skoðun Ákall um breytingar Gissur Freyr Gissurarson Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir Skoðun Hrynur sjávarútvegur? Stefán Ólafsson Skoðun Laun kvenna og karla Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Kristni og íslam: Samfélag sem hvílir á skilningi Skúli S. Ólafsson Skoðun Skoðun Skoðun Kristni og íslam: Samfélag sem hvílir á skilningi Skúli S. Ólafsson skrifar Skoðun Hugtakastríðið mikla Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Ólafur Helgi Marteinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar Skoðun Vilji til að rjúfa kyrrstöðu í húsnæðiskreppunni Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Þegar barn óttast önnur börn Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Falsfréttastjóri RÚV dýpkar holuna sína Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Ákall um breytingar Gissur Freyr Gissurarson skrifar Skoðun Veit sem sagt Grímur betur? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig talar maður við tölvur og hafa vélar rökhugsun? Henning Arnór Úlfarsson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Verkin sem ríkisstjórnin verður dæmd af Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Open Letter to new HÍ Rector re Disability Support Hópur starfsfólks og nemenda við HÍ skrifar Skoðun Vanfjármögnun vísindanna Magnús Hallsson,Styrmir Hallsson skrifar Skoðun Kárhóll og Kína: Þegar vísindi verða pólitísk tól Davíð Michelsen skrifar Skoðun Mál Ásthildar Lóu Þórsdóttur – Hvernig manneskjur viljum við vera? Hulda Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórn gegn fjölskyldusameiningum? Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Lýðræðið deyr í myrkrinu Heiðar Örn Sigurfinnsson skrifar Skoðun Færni til framtíðar Álfheiður Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Ofbeldi Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Lestu Gaza Móheiður Hlíf Geirlaugsdóttir skrifar Skoðun Ný fjármálaáætlun - tækifæri til að efna loforðin um bætt geðheilbrigði Sandra B. Franks skrifar Skoðun 10 ár og bull í lokin Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Opið bréf til atvinnuvegaráðherra: 48 daga, nei takk Gísli Gunnar Marteinsson skrifar Skoðun Á nú að opinbera það að ég veit í rauninni ekki neitt? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Háskóli Höfuðborgarinnar, ekki Íslands Arent Orri Claessen,Gunnar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hrynur sjávarútvegur? Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Iftar, agape og Eid: Kristnir og múslimar við sama borð Hilal Kücükakin Kizilkaya,Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Sjá meira
Nýleg drög að reglum um fjárframlög til háskóla hafa að skýru leiðarljósi árangurstengingar. Sem dæmi munu háskólar fá fjármögnun sem fer að mestu eftir fjölda nema sem eru útskrifaðir. Fjármögnun vegna kennslu skiptist í misháa reikniflokka er miðast við áætlaðan kostnað við námið. Því fylgja kostir og gallar. Hér verður fyrst og fremst rætt um rannsóknarhluta fjármögnunarinnar sem miðar að stærstum hluta við erlenda styrki, talningar á fjölda útskrifaðra framhaldssnema og á rannsóknareiningum vegið að hluta til með umdeildu mati á áhrifum birtingar. Við fyrstu sýn, hljómar það bara skynsamlega og í raun hefur svipað kerfi stjórnað að stórum hluta launum akademísks starfsfólks opinberu háskólanna (Hí, HA, LBHÍ og að Hólum) um all nokkuð skeið. Á báðum þessum kerfum eru þó sömu risastóru gallarnir og hættan er að árangurstengingin vinni gegn gæðum þess árangurs sem á að vera takmarkið. Og í raun upplýsandi að fáar opinberar stofnanir eru fjármagnaðar eftir talningum á árangri (Alþingi - fjöldi mæltra orða eða samþykktra laga? Lögreglan - fjöldi leystra glæpa eða handtökur? Sjúkrahús – fjöldi læknaðra? Grunnskólar – árangur í prófum í 10 bekk?). Það er enginn tilviljun – það er ekki gagnlegt eða einfaldlega skaðlegt. Slíkir hvatar myndu leiða til allt annars en þeir væru ætlaðir (blaður á Alþingi, óþarfa lagasetningar, áherslu á auðleysta glæpi, aukin fjöldi handtekinna, áhersla á auðlæknanlega sjúkdóma og á próf í grunnskólum). Hvatar virka nefnilega en oft ekki eins og þeir eru hugsaðir. En aftur að rannsóknum í háskólum – eru mögulega önnur lögmál sem eiga við þar? Í fyrsta lagi er árangur/framleiðsla mjög ólík eftir fræðasviðum/háskólum – að borga laun eftir talningum á rannsóknareiningum eins og gert er í dag, hefur þær afleiðingar að prófessor í stærðfræði fær líklega lægri laun en prófessor í tölfræði (og fær lægri eftirlaun!). Báðir fyrirtaks fræðingar sem vinna jafn langa vinnudaga eftir um áratugs háskólanám, bæði jafn mikilvæg fyrir heildarstarfsemi háskóla enda mikilvægt að kunna bæði stærðfræði og tölfræði! Og sá sem rannsakar Alzheimer fær líklega lægri laun en sá sem rannsakar árlegar kvefpestir. Sá sem vandar sig, lægra en sá sem vandar sig of lítið. Hæst líklega sá sem endurtekur sig. Leiðrétta þarf fyrir slíku, annað er hrein og tær mismunun (sömu laun fyrir sömu vinnu). Og hvatar letja líka! Sá sem vill fá sem hæst laun ætti ekki að of miklum tíma í það sem ekki er talið vel til launa svo sem kennsla og samfélagsþjónusta innan fræðasamfélagsins. Hætta er á því að svipað gerist hjá háskólum, meiri áhersla verði á framleiðni þar sem hún er auðveldust og minni á þá þætti sem ekki telja. Í öðru lagi er mikil hætta á að gæði og magn fari ekki saman, reyndar hvorki í fjölda útskrifaðra nema né fjölda rannsóknagreina. Háskóli eða háskóladeild sem vill afla sér frekara fjármagns er líkleg til að hvetja (beint eða óbeint) starfsfólk til að útskrifa sem flesta nemendur og birta sem flestar greinar. Svar stjórnvalda við því er líklega að fylgst sé með gæðum, þau verði tryggð. En hér er einmitt kötturinn grafinn, slík gæðaviðmið verða alltaf lágmarksgæði – því ef bakaranum er borgað fyrir fjölda brauða sem hann bakar, þá er mikil hætta á því að hann baki lítill brauð og bragðlítil - en samt brauð. Sá sem tekur sér tíma til að baka stór hágæða brauð, hann á ekki heima í árangursdrifnu kerfi sem byggir á talningum. Almennt er almenningi það ekki ljóst að allflestar rannsóknir innan háskólakerfisins eru ekki fjármagnaðar fyrir utan laun háskólakennarans og sækja verður því fé til kostnaðarsamra rannsókna og launa framhaldsnema í samkeppnissjóði. Það er því einnig athyglivert að á meðan miða á fjármögnun við árangur, þá eru fjárframlög til samkeppnissjóða lækkuð um rúmlega milljarð þegar þetta er skrifað! Þó eru þeir nær eina leiðin til að fjármagna framhaldsnám yngra fólks og líklega besta leiðin til að tryggja gæði. Hvernig á að mennta þá sérfræðinga sem ráðuneyti hefur lýst yfir að skorti í þúsundatali hérlendis og ætlar að telja? Aftur eru hér hvatar til lægri gæða. Á hinn bóginn telja erlendir styrkir háskóla séstaklega til fjármögnunar, en innlendir styrkir eru nánast forsenda þess að hægt sé að sækja um erlenda styrki. Það er ekki hægt að byggja efstu hæð húss án þess að fyrsta hæðin sé traust. Háskólar eru sérstakar stofnanir, þangað sem fólk sækir sér fjölbreytta menntun og mikilvægt rannsóknarstarf er unnið á fjölbreyttum grunni. Háskólar gegna lykilhlutverki í nútímasamfélagi og í samskiptum, samvinnu og samkeppni á alþjóðavettvangi. Að miða fjármögnun þeirra og ekki síður laun starfsfólks við framleiðslu, holar að innan starfsemi þeirra og tilgang. Það hefur svo alvarlegar afleiðingar fyrir lýðræði, nýsköpun, atvinnulíf og menningu. Árangur í háskólakerfinu er í raun metinn yfir mun lengri tíma m.a. afleiddum áhrifum rannsókna og gæðum náms. En, ekki síður í þjóðfélagsgerðinni. Reynslan af svipuðum árgangurmiðuðum kerfum erlendis er slæm. Sem betur fer kemur fram í tillögu stjórnvalda að mikilvægt sé að endurskoða reglur á næstu árum og margar athugasemdir hafa komið fram í samráðsgátt, sem vonandi verður tekið tillit til. Það er þó ljóst að notkun einfaldra hvata í flóknu kerfi, mun hafa mikil áhrif til framtíðar og vinna gegn gæðum. Og það er ekki góður árangur. Höfundur er áhugamaður um rannsóknir, nám og kennslu.
Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir Skoðun
Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar
Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Open Letter to new HÍ Rector re Disability Support Hópur starfsfólks og nemenda við HÍ skrifar
Skoðun Mál Ásthildar Lóu Þórsdóttur – Hvernig manneskjur viljum við vera? Hulda Steingrímsdóttir skrifar
Skoðun Ný fjármálaáætlun - tækifæri til að efna loforðin um bætt geðheilbrigði Sandra B. Franks skrifar
Skoðun Iftar, agape og Eid: Kristnir og múslimar við sama borð Hilal Kücükakin Kizilkaya,Sigurvin Lárus Jónsson skrifar
Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson Skoðun
Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir Skoðun